کلاف سردرگم

امید حبیبی‌نیا
پژوهش‌گر ارتباطات

اشاره: با نگاهی به فرم و محتوای سایت‌های خبری فارسی عمده مستقر در خارج از کشور می‌توان ضمن برشمردن برخی از نقاط ضعف و قوت آن‌ها، به مشخصه‌های رسانه‌شناختی آن‌ها نیز اشاره کرد. در این بررسی مختصر و محدود، تنها برخی از ویژگی‌های این تارنماها با توجه به صفحه اصلی آن‌ها مورد توجه قرار گرفته است. در بخش اول این مطلب نگاهی به فرم ارائه مطالب این سایت‌ها می‌اندازیم و در بخش بعدی نیز که در روزهای آینده از نظر شما خواهد گذشت، به تفاوت‌های محتوایی آن‌ها خواهیم پرداخت.

عمر تارنماهای خبری فارسی به حدود یک دهه رسیده است؛ اما بررسی و تحقیق درباره آن‌ها همچنان در ابتدای راه مانده است.

بر طبق آمارهای موجود بیش از ۱۲ میلیون کاربر اینترنت در ایران وجود دارد که آگاهی از اخبار و اطلاعات لازم برای اغلب آن‌ها یک مشغله اصلی به حساب آمده و در بسیاری از تحقیقات اخیر نیز استفاده از اینترنت برای کسب اخبار و میزان اعتماد به آن، بخش مهمی از رفتار مخاطبان ایرانی را شکل داده است.

با توجه به آن‌که تارنماهای خبری فارسی بسیاری از مخاطبان بالقوه اینترنت به زبان فارسی را متوجه خود می‌سازد، در این بررسی به برخی مشخصه‌های این تارنماها با نگاهی تطبیقی پرداخته‌ایم تا شاید برخی نقاط ضعف و یا قوت آن‌ها در یک نگاه اجمالی به همراه ویژگی‌های رسانه‌ای آن‌ها برای شناخت مفاهیمی چون سیاست‌ها، دروازه‌بانی و شیوه برجسته‌سازی خبری روشن‌تر شده؛ راه برای تحلیل‌های عمیق‌تر و تخصصی‌تر باز شود.

این بررسی محدود به نگاهی اجمالی به سایت‌های خبری عمده فارسی زبان وابسته به بودجه دولتی و یا نسبتاً مستقل مستقر در خارج از کشور شده است و به این ترتیب تارنماهای بی‌بی‌سی، صدای آمریکا، رادیو فردا، صدای آلمان، رادیو فرانسه، خبرنامه گویا و رادیو زمانه مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

در زمان مورد بررسی یعنی پنجشنبه هشتم آذرماه ۱۳۸۶ (برابر با ۲۹ نوامبر) هر هفت تارنما در دو زمان مورد مشاهده دقیق قرار گرفتند و سپس بر اساس محتوای آن‌ها در ساعت ۲۴ همان روز تحلیل و مقایسه شدند.

در این میان سایت رادیو فرانسه به دلیل آن‌که عملاً یک تارنمای خبری نیست، از بررسی تطبیقی کنار گذاشته شد؛ اما به دلیل آن که در میان تارنماهای وابسته به بودجه اختصاص‌یافته دولت‌ها قرار داشت، ناچار به ذکر آن بودیم و در مورد نحوه فعالیت آن نیز اشاره شده است.

سایت بی‌بی‌سی در روز مورد بررسی

بی‌بی‌سی: تارنمای فارسی بی‌بی‌سی یکی از اولین تارنماهای خبری به زبان فارسی است که از سوی یک دولت خارجی برای فارسی‌زبانان تأسیس شد و زمان آغاز به کار آن به حدود هفت سال پیش باز می‌گردد.

این تارنما که تقریباً در تمام ساعات، به‌روز می‌شود، پرمخاطب‌ترین تارنمای خبری فارسی به شمار می‌رود که گفته می‌شود میانگین بازدیدکنندگان ماهانه آن از تمام تارنماهای خبری فارسی زبان بیشتر برآورد می‌شود. این در حالی است که از حدود دو سال پیش، این سایت در ایران فیلتر شده است و میزان بازدیدکنندگان آن از ایران بسیار کمتر از قبل شده است.

در روز مورد بررسی در ساعت ۱۵:۳۰ تیتر خبرهای اول تا سوم این تارنما، به ترتیب، به شرح زیر بودند:
● سرکوب شورشیان فلیپین
● «مذاکرات هسته‌ای ایران و اروپا برگزار می‌شود»
● اولمرت نسبت به «پایان اسرائیل» هشدار داد

در ساعت ۲۴ همان روز تیتر خبرهای اول تا سوم این تارنما به ترتیب، عبارت بودند از:
● مشرف: وضعیت فوق‌العاده تمام می‌شود
● حبس آموزگار بریتانیایی به اتهام توهین به اسلام
● ورود مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران به لندن

نگاهی به نیم‌صفحه نخست این تارنما آشکار می‌سازد که تقریباً تمام عناوین و مطالب آن در ساعات پایانی شب تغییر یافته و به‌روز شده‌اند.

به علاوه در سایت فارسی بی‌بی‌سی، تنوع مطالب و بخش‌بندی مناسب آن، سبب شده است که مخاطب نسبتاً به آسانی به مطالب مورد علاقه خود دسترسی داشته باشد.

سایت صدای آلمان در روز مورد بررسی

دویچه‌وله (صدای آلمان): سایت فارسی صدای آلمان بیش از پنج سال پیش، آغاز به کار کرد و به تدریج شکل مستقل‌تری از رادیو به خود گرفت که در ماه‌های گذشته با ظاهر و ترکیب جدید، چهره‌اش به تارنماهای خبری بیشتر نزدیک شده است.

با این حال این تارنما به عنوان بخشی از بخش جهانی صدای آلمان، همان سیاست رسانه‌ای معرفی وجوه مختلف آلمان به مخاطبان را ایفا می‌کند.

خبرهای اول تا سوم این تارنما در ساعت ۱۵:۳۰ روز مورد بررسی به ترتیب عبارت بودند از:
● «جاسوس هسته‌ای» و پرونده ی جدال قدرت
● خبری درباره روسیه
● و خبری درباره اتحادیه اروپا

در حوالی نیمه‌شب تنها تیتر خبر اول و دوم این تارنما، تغییر کرده بود:
● حکومت ایران از اعدام کودکان و نوجوانان خودداری کند
● کودتای نافرجام در فلیپین

آرایه نیم‌صفحه نخست این تارنما، اگر چه با استفاده افراطی از رنگ آبی، کمی متفاوت به نظر می‌رسد، اما در مجموع به خوبی می‌تواند مخاطب را به سوی عناوین مورد نظر جلب کند.

رادیو فرانسه: با وجود آن‌که ۱۶ سال از آغاز به کار رادیوی فارسی RFI می‌گذرد، اما این رسانه همچنان ترجیح داده است که به رادیو بسنده کند و در سایت آن علاوه بر آرشیو دو برنامه رادیویی روزانه ش و یک توضیح مختصر، هیچ نشان دیگری از یک تارنمای فارسی در آن نیست، نکته جالب درباره این تارنما آن است که تنها تارنمای وابسته به بودجه عمومی است که در آن آگهی وجود دارد.

به علاوه آرایه همین تنها صفحه موجود نیز با ابتدایی روش ممکن و بدون هیچ تمهید روزنامه‌نگارانه یا زیبایی‌شناسانه‌ای در طراحی سایت‌های خبری شکل گرفته است. در قسمت عنوان صفحه اینترنتی نیز در کنار نام فارسی، داخل پرانتز «افغانی» آورده شده است.

سایت رادیو فردا در روز مورد بررسی

رادیو فردا: سایت رادیو فردا همزمان با آغاز به کار این رادیو در سال ۱۳۸۲ آغاز به کار کرد؛ ولی تا حدود یک سال پیش همواره به صورت تابعی از رادیو بود و بیشتر مطالب پخش‌شده در رادیو در آن منتشر می‌شد. اما با تغییر و تحولات اخیر شکل و شمایل یک تارنمای خبری مستقل از رادیو را به خود گرفته است.

تیتر خبرهای این تارنما در روز مورد بررسی در ساعت ۱۴:۳۰ عبارت بودند از:
● انتقاد رایس از موضع ایران در قبال مذاکرات صلح
● وام ۱.۵ میلیون دلاری ایران به سریلانکا
● مشرف در مقام ریاست جمهوری سوگند یاد کرد

عناوین سه خبر اول این تارنما در ساعت ۲۴ همان روز چنین بود:
● ابراز تردید ایتالیا درباره تأثیر تحریم‌های اروپا علیه ایران
● مشرف: وضعیت فوق‌العاده لغو می‌شود
● «با خواننده‌های غیر مجاز رپ برخورد می‌شود»

تناسب خوب در آرایه نیم‌صفحه نخست سایت و انتخاب قالب مناسب برای ارائه اخبار و مطالب مهم سبب شده است تا مخاطب به راحتی بتواند از آن بهره‌برداری کند.

سایت رادیو زمانه در روز مورد بررسی

رادیو زمانه: از حدود یک سال و نیم پیش کار خود را آغاز کرده است و با طراحی متفاوتش، با وجود آن که از سایت‌های دیگر تازه‌کارتر است، مخاطبان بسیاری برای خود دست و پا کرده است.

تیترهای اصلی خبرهای این تارنما در ساعت ۱۵:۳۰ چنین بود:
● جلیلی برای دیدار با سولانا به لندن رفت
● «دولت به دنبال حذف جریان‌های فرهنگی موازی در خارج از کشور است»
● زلزله در اسلام‌آباد غرب

عناوین سه خبر اول تارنمای زمانه در ساعت ۲۴ همان روز چنین بود:
● مشرف وضعیت فوق‌العاده را لغو خواهم کرد
● «شمار زیادی خواننده غیرمجاز رپ در کشور شناسایی شده‌اند»
● جلیلی برای دیدار با سولانا به لندن رفت.

با این که شکل ظاهری این سایت به ویژه با قرار دادن لینک وبلاگ‌های به روز شده، متفاوت به نظر می‌رسد، اما با تکیه بر عناصر جذاب در صفحه اول خود، مخاطب را برای مرور بیشتر مطالبش ترغیب می‌کند.

سایت خبرنامه گویا در روز مورد بررسی

خبرنامه گویا: از حدود هفت سال پیش آغاز به کار کرده است و با وجود آن‌که تقریباً تمام مطالب آن غیرتولیدی است؛ اما موفق شده است مخاطبان بسیاری را که گرایش‌های کم و بیش مشابهی با نویسندگانش دارند یا برای اطلاع از وقایع روز به آن سر می‌زنند، به خود جلب کند.

مطالب نیم‌صفحه اول این تارنما در ساعت 15:30 را این عناوین تشکیل می‌دهند:
● اطلاعیه‌ای درباره نهمین سالگرد قتل پوینده و مختاری
● گزارش‌گران بدون مرز بازداشت رضا ولی‌زاده را محکوم کرد
● کشکول خبری هفته
● ما، گویا، سیا
● «میراث غفلت، ای سرزمین من!» محمد مختاری در آمریکا
● حقوق بشر

اغلب مطالب نیم‌صفحه اول این تارنما در ساعت ۲۴ همان روز ثابت باقی مانده‌اند؛ تنها سه خبر بخش حقوق بشر در این نیم‌صفحه تغییر کرده‌اند. خبرنامه گویا به عنوان بازنمایان‌گر اخبار و مطالب تولید شده توسط دیگران و یا در برخی موارد خاص تهیه شده توسط گردانندگانش، بخشی از نیاز اطلاعاتی طیف‌هایی از جامعه را پوشش داده است.

سایت صدای آمریکا در روز مورد بررسی

صدای آمریکا: تارنمای صدای آمریکا، در چند سال اخیر با تغییراتی که همزمان با افرایش ساعات پخش تلویزیون فارسی صدای آمریکا بود به عنوان سایتی برای دسترسی به برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی نیز مورد استفاده کاربران قرار گرفته است.

عناوین خبرهای اصلی تارنمای صدای آمریکا در ساعت ۱۵:۳۰ عبارت بود از:
● بوش : آمریکا فعالانه در فرایند صلح خاورمیانه مشارکت خواهد کرد
● ترکیه: آلمان دو شورشی کرد تحت پیگیرد را استرداد کرد
● شورش سربازان فلیپینی خواستار استعفای رییس‌جمهوری سرکوب شد

تیترهای اصلی خبرهای این تارنما در ساعت ۲۴ عبارت بودند از:
● مشرف ریاست جمهوری غیرنظامی در پاکستان را با تاریخ لغو وضعیت اضطراری آغاز کرد
● آلمان یک مرد ایرانی را به ظن تلاش برای فرستادن اقلام ممنوعه به تهران توقیف کرد
● احمدی‌نژاد گزارش آژانس انرژی اتمی را پیروزی بزرگی برای تهران دانست

ترکیب کلی تارنمای صدای آمریکا بر روی خبر اول و برنامه‌های دیگر رادیو و تلویزیونی است. به این ترتیب نگاه مخاطب در لحظه نخست کمتر بر روی اخبار دیگر هدایت می‌شود.

بیش از ۱۲ میلیون کاربر در ایران از اینترنت برای کسب اخبار، اطلاعات بهره می‌گیرند (عکس از راحله عسگری‌زاده، زمانه)

آرایه نیم‌صفحه‌ها: از شلوغی تا ایستایی

تحقیق درباره زیبایی‌شناسی تارنماهای اینترنتی از قدمت چندانی برخوردار نیست. ولی از آن‌جا که این تارنماها بخش مهمی از بازار اطلاعات، سرگرمی و اقتصاد جهانی را در بر می‌گیرند، ارزیابی و بررسی‌های بازاریابی درباره آن‌ها به کار روزمره برخی مؤسسات بازاریابی و توسعه بدل شده است.

با این حال به نظر می‌رسد یک تعریف کلی درباره تارنماهای اینترنتی خبری وجود داشته باشد که سعی می‌کنیم آن را به این شکل خلاصه کنیم:
● ارائه خبر بر مبنای ارزش‌ها و برجسته‌سازی مختص به خود
● هدایت مخاطب به نقاط هدف در تارنما
● درگیرکردن مخاطب با اطلاعات مورد نیازش
● برانگیختن حس کنجکاوی مخاطب برای سر زدن به سایر بخش‌ها
● جلب توجه مخاطب برای دیدن بخش‌های زیرین
● دسته‌بندی موضوعی و موردی
● تنوع و گستردگی متناسب
● هنجار قالب و ترکیب دینامیک
● امکان مشارکت مخاطب
● استفاده مناسب از عکس و مولتی‌مدیا
● دسترسی آسان به بخش‌های مختلف
● ارائه سرویس‌های جانبی

بسیاری معتقدند که نخستین دقیقه روبه‌رو شدن مخاطب با یک تارنما دارای اهمیت فراوانی است. در همین لحظه است که وی تصمیم می‌گیرد که آیا محتوا و ظاهر این تارنما با علائق و پیش‌انگاره‌های وی سازگار است یا خیر و یا آیا اطلاعات این تارنما برای وی قابل استفاده است؟

پس از این نخستین نگاه، او تصمیم می‌گیرد که روی لینک‌های تارنما کلیک کند یا نیم‌صفحه پایینی را هم ببنید. بازگشت مجدد او به تارنمای مورد نظر بستگی به میزان کامیابی وی از مطالب و ظاهر تارنما دارد.

مخاطب باید به سرعت دریابد که خبر برجسته‌سازی شده در تارنمای مورد نظر، کدام است و ترتیب اهمیت سایر مطالب به چه ترتیب است. اگر نگاه وی برای درک همین امر بیش از ۲۰ ثانیه سرگردان باشد، ممکن است پنجره مربوط به سایت مورد نظر را ببندد.

برای آن‌که دریابیم چگونه می‌توان از این منظر به هفت تارنمای مورد بحث در این‌جا پرداخت، شش عامل را در نظر گرفته‌ایم:
هنجار: آیا ترکیب کلی سایت از یک هنجار زیبایی‌شناختی مرتبط برخوردار است؟
برجسته‌سازی محتوا: آیا سایت توانسته است اولویت‌های هدف را برای مخاطب در نگاه نخست روشن سازد؟
چیدمان مناسب: آیا سایت از عوامل و مشخصه‌های مناسب برای جای دادن محتوا به بهترین شکل بهره برده است؟
تصویر و مولتی‌مدیا: آیا سایت با استفاده بهینه از عکس و یا سایر رسانه‌های دیداری و شنیداری توانسته است توجه بیشتر مخاطب را جلب کند؟
تناسب و درک آسان: آیا مخاطب اتفاقی می‌تواند در نگاه نخست به درکی کلی از محتوای سایت دست یابد؟
تعامل با مخاطب: میزان به مشارکت طلبیدن مخاطب و تعامل او با سایت چه قدر قابل مشاهده است؟

به همین منظور سایت‌های مورد بررسی در یک دسته‌بندی بر مبنای فراوانی این موارد (بر اساس یک رتبه هفت‌گانه) مورد ارزیابی قرار گرفتند. (جدول یک)

جدول یک- ارزیابی تارنماهای خبری از نظر فرم ارائه صفحه اصلی؛ ا.ح، ۱۳۸۶ (نسخه بزرگ‌تر)

در میان سایت‌های مورد بررسی، تنها سایت فارسی بی‌بی‌سی موقعیت ویژه‌ای دارد که تقریباً از نظر امکانات پشتیبانی و تحریریه قابل مقایسه با سایر سایت‌های خبری عمده نیست. اما با وجود امکانات مختلف، سایت‌های دیگر خبری مورد بررسی هنوز می‌توانند به عنوان رقبای این سایت مطرح باشند؛ زیرا دامنه پوشش و نیز مخاطب‌سازی آن‌ها متفاوت است.

در نیم‌صفحه و صفحه اصلی سایت بی‌بی‌سی در روز مورد بررسی تنوع و فراوانی قابل ملاحظه‌ای به چشم می‌خورد که با بخش‌های مجزای ویدئو و صدا نیز بیشتر رخ می‌نماید.

اما در ترکیب کلی صفحه، نیم‌صفحه اول، بر خلاف سایت رادیو زمانه کاملاً قابل تفکیک نیست؛ اما این امر به خودی خود نقطه ضعف قابل توجهی به شمار نمی‌رود؛ اما به جز رادیو زمانه در بقیه سایت‌ها به چشم نمی‌خورد.

سایت صدای آلمان از نظر ترکیب‌بندی قالب، در میان سایت‌های مورد بررسی منحصر به فرد است. زیرا خبر اصلی خود را در جایی پایین تر از نقطه دید معمول و تقریباً در وسط قرار داده است. طراحی متفاوت این سایت با استفاده از کادرهای افقی پهن، برای مخاطب اتفاقی ممکن است کمی غیرمنتظره به نظر بیاید؛ اما شاید سبب توجه بیشتر به عناوین مرتبط نیز بشود.

سایت رادیو فردا که نیم صفحه اول آن تا حدودی به سایت فارسی بی‌بی‌سی شباهت دارد، همانند آن سایت از رنگ مشخصی برای متمایز کردن خود و عادت بخشیدن به مخاطب بهره گرفته است. رنگ نارنجی قالب، شاید با توجه به مخاطب جوان این سایت برای این سایت مناسب به نظر برسد؛ زیرا تحرک و پویایی بسیاری را القا می‌کند. در حالی که رنگ آبی در سایت بی‌بی‌سی که تقریباً در سایر سایت‌های غیرانگلیسی‌زبان وابسته به بی‌بی‌سی نیز تکرار شده است، بیشتر به آرامش و تأمل گرایش دارد.

در خبرنامه گویا در عوض با توجه به آن‌که اغلب مطالب آن غیرتولیدی است و بیشتر جنبه اطلاع‌رسانی دارد، اغلب طرح‌های بالای کادر برای برجسته‌سازی یک رخداد یا یک موضوع روز به خوبی خود را نشان می‌دهند. با این حال، شیوه ردیف کردن لینک‌ها پشت سر هم کمی ملال‌آور به نظر می‌رسد. هر چند که برای سایتی که قصدش اطلاع‌رسانی و نه تولید خبر است، شاید این روش مقرون به صرفه‌تر باشد.

سایت صدای آمریکا در نگاه نخست چندان جذاب به نظر نمی‌رسد و طراحی تخت و ایستای آن کمتر می‌تواند علاقه مخاطب اتفاقی را برای سر زدن متوالی به آن برانگیزد. با این حال گنجاندن نظرسنجی در بالای کادر می‌تواند توجه مخاطب را جلب کند.

سایت رادیو زمانه به عنوان تارنمایی که قصدش جلب تعامل مخاطب است، با سایر سایت‌های مورد بررسی متفاوت به نظر می‌رسد؛ زیرا تنها سایتی است که مخاطب امکان ثبت نظرش را درباره هر خبر، مطلب و یا برنامه دیداری و شنیداری دارد. به علاوه فرم طراحی این سایت در نیم‌صفحه نخست به خوبی توجه مخاطب را جلب می‌کند.

به این ترتیب به نظر می‌رسد که هر یک از این تارنماها با توجه به مخاطب هدف خود ظاهر و قالب خاصی برای خود برگزیده‌اند. اما گذشته از آن‌که بررسی میزان موفقیت آن‌ها در این امر مستلزم یک تحقیق پیمایشی است، می‌توان در نگاهی کلی دریافت که تارنماهای خبری فارسی‌زبان هویت و قالب‌های متفاوت و منحصر به فردی برای خود یافته‌اند که قابل تمایز از یکدیگر است؛ با این حال هنوز به نسبت سایت‌های خبری بین‌المللی عقب‌مانده‌تر به نظر می‌آیند.

در بخش بعدی این تحلیل، به اختصار به بررسی محتوای این سایت‌ها با توجه به نمونه مورد بحث خواهیم پرداخت.

‌ ‌

مطالب مرتبط:
«ملال در صبحگاه» نگاهی به برنامه صبحگاهی رادیو صدای آمریکا

«خبرهای داغ؟» نگاهی به اخبار ۲۰:۳۰ شبکه دوم

مخاطب رسانه‌های ایران مردان‌اند

موبایل، رسانه‌ای برای گزارش‌گری در ایران

برترین اخبار جعلی ایران در سال ۱۳۸۴