ترکیه مذهبی، ترکیه مدرن

احمد سمایی

یکی از میزبانان پاپ در ترکیه "علی بردک‌اوغلو" بود که بالاترین مرجع اسلامی این کشور به شمار می‌رود. از سال ۲۰۰۳ که وی به این مقام منصوب شده صحنه مذهبی ترکیه شاهد تحولات قابل اعتنایی در زمینه تلفیق باورهای اسلامی با درک و دریافت‌های جدید است. به ویژه در مورد حقوق زنان تلاش می‌شود که تفاسیر و رویکردهای جدیدی از آموزه‌های اسلامی ارائه شود.

علی بردک‌اوغلو بالاترین مرجع اسلامی ترکیه در دیدار با پاپ

"انسان‌‌ها در زندگی‌ شخصی‌اشان می‌توانند دیندار باشند، مسلمان باشند یا مسیحی. ولی دولت نمی‌تواند مذهبی باشد. دولت باید با همه شهروندان، صرفنظر از عقاید مذهبی‌اشان برخوردی یکسان داشته باشد و سیاست‌هایش را هم باید نه بر مبنای قواعد مذهبی، بلکه بر اساس ضرورت‌ها و روندهای عقلانی تعیین و تبیین کند."

"هیچ حرف و هیچ واژه‌ای از قرآن تا به امروز تغییر نکرده است. ولی این که ما قرآن را چگونه درک و فهم می‌کنیم مسئله‌ای است مربوط به خودمان و ضرورت‌ها و نیازهای عصری که در‌ آن زندگی می‌کنیم."

با همین درک و دریافت‌های نسبتا منعطف از اسلام بود که "علی بردک‌اوغلو"، بالاترین مرجع اسلامی ترکیه از سخنان جنجال‌برانگیز پاپ در دانشگاه رگنزبورگ در تابستان گذشته سخت برآشفت. پاپ در آن سخنرانی با آوردن نقل قولی از یکی از حکام بیزانس در قرن چهاردهم این نظر را مطرح کرد که اسلام در ترویج و اشاعه خود به خشونت متکی بوده است.

بردک‌اوغلو در پاسخ پاپ را متهم کرد که کماکان ذهنیتی مبتنی بر تفکرات دوران جنگ صلیبی دارد. او همچنین ابراز تردید که پاپ با این سخنانش بتواند در سفر آتی‌اش به ترکیه کمکی به تفاهم میان مذاهب بکند.

تاسف پاپ از این که سخنانش بد تفسیر شده تا حدودی برای بردک‌ اوغلو کفایت کرد و او قول داد که در دیدار با پاپ باب بحث درباره آن سخنرانی را باز نکند. رهبر واتیکان روز سه‌شنبه (۷ آذر/ ۲۸ نوامبر) در اولین روز سفر خود به ترکیه با بردک‌اوغلو دیدار کرد. رهبر مذهبی ترکیه در این دیدار سخن آشکاری راجع به سخنرانی معروف پاپ بر زیان نیاورد، اما از بروز نوعی "اسلام‌هراسی" ابراز ناخشنودی نمود. بردک‌اوغلو همچنین گفت که مسلمان‌ها هر نوع ترور و خشونتی را از سوی هر کس و به هر عنوانی که باشد محکوم می‌کنند. هم این اظهارات و هم لحن معطوف به تفاهم پاپ ظاهرا کمک کرد که هم رسانه‌های ترکیه و هم رسانه‌های غرب از دیدار دو مرجع مذهبی به عنوان محملی برای تفاهم و درک بیشتر اسلام و مسیحیت یاد کنند.

بردک‌اوغلو و رویکردهایش

بردک‌اوغلو رییس "دائره امور مذهبی ترکیه" است که بالاترین مرجع مذهبی این کشور به شمار می‌رود. این نهاد سال ۱۹۲۴، یعنی یک سال پس از بنیانگذاری جمهوری ترکیه، از سوی دولت آتاتورک ایجاد شد تا فعالیت و تبلیغات روحانیون را کنترل کند و اجازه ندهد که جدایی دین و دولت که از مبانی جمهوری بنا شده بر ویرانه‌های امپراطوری عثمانی است مورد خدشه قرار گیرد.

هستند منتقدانی که فعالیت "دائره امور مذهبی ترکیه" را عملا در خدمت دولتی‌شدن مذهب می‌دانند و رییس آن را هم به این اعتبار که مستخدم دولت است بیشتر در خدمت سیاست می‌دانند تا در خدمت دین. مدافعان اما در برابر می‌گویندکه میانه‌روی و عدم انسداد فکری و ایدئولوژیک در جامعه اسلامی ترکیه در قیاس با سایر کشورهای منطقه،‌ از جمله مدیون همین نوع خاص رابطه دین و دولت است.

هم اینک مدیریت ۷۵ هزار مسجد و تعیین و برگماری نزدیک به ۸۸ هزار امام جمعه و خطیب و موذن ترکیه به عهده "دائره امور دیانت" این کشور است.

بردک‌‌اوغلو را سال ۲۰۰۳ طیب رجب اردوغان، نخست‌وزیر اسلام‌گرای ترکیه به ریاست "دائره امور دیانت ترکیه" منصوب کرد. با این همه نوع نگاه وی به اسلام و درک و تفسیری که وی از این دین ارائه می‌دهد بسیار منعطف‌تر از سلفش "محمد نوری ایلماز" است. نوری ایلماز بیشتر به کمالیست‌های ترکیه متمایل بود و با احزاب اسلامی همچون حزب اردوغان رابطه چندانی نداشت.

بردک اوغلو که تنها در مراسم و دیدارهای مذهبی با عبا و عمامه ظاهر می‌شود دارای دکترای الهیات و حقوق است. او پیش از آن که استاد دانشگاه مرمره ترکیه شود یک سالی را برای تحقیق در رشته الهیات در انگلستان به سر‌ آورده و پس از آن هم مدتی برای کارهای تحقیقی در آمریکا بوده است.

از زمان به عهده‌گرفتن ریاست "دائره امور دیانت ترکیه" توسط بردک‌اوغلو تحولات قابل اعتنایی در گستره مسائل مذهبی این کشور روی داده است. بردک‌اوغلو هیئتی را مسئول بازخوانی احادیث مختلفی کرده است که به تاریخ اسلام ربط داده می‌شود. این هیئت ماموریت دارد احادیثی که با روح زمان و ضرورت‌های روزگار ما در تناقض هستند و به ویژه احادیثی که توجیه‌گر تبعیض علیه زنان هستند را به لحاظ منشاء و پیشینه و نیز موقعیت زمانی و مکانی صدور آنها مورد بررسی قرار دهد.

نوسازی درک و دریافت‌ها نسبت به زنان

علاوه بر این، در برخی دیگر از مسائل مربوط به حقوق زنان در اسلام نیز بردک‌اوغلو و نهاد تحت مدیریت او مشی متفاوتی در پیش گرفته‌اند. بر خلاف گذشته اینک زنان اجازه دارند که مفتی شوند. مساجد نیز در ساعات غیر از عبادات محلی شده‌‌اند که زنان خطیب اعزامی از سوی "دائره امور دیانت ترکیه" همجنسان خود را با درک تازه‌ای از اسلام نسبت به حقوق زنان آشنا می‌کنند. از جمله موضوع بحث‌ و وعظ آنها ممنوعیت اعمال خشونت در محیط خانواده است. ازدواج‌های اجباری و قتل‌های ناموسی نیز از جمله مواردی است که بردک‌اوغلو آنها را رسما خلاف روح و مضمون اسلام اعلام کرده است.

در زمینه برگماری امامان و خطبای مساجد نیز روز به روز کفه به سود کسانی که در دانشگاه‌ها و مدارس عالی در رشته الهیات تحصیل کرده‌اند در حال سنگین‌تر شدن است و روحانیون و مفتیان درس‌خوانده در حوزه‌ها و مدارس سنتی به حاشیه رانده می‌شوند. بردک‌اوغلو همچنین مقرر کرده است که خطبایی که برای ارشاد هموطنانشان به کشورهای اروپایی اعزام می‌شوند باید قبلا به زبان کشور محل ماموریت خود آشنایی پیدا کنند.

در زمینه رعایت حقوق سایر مذاهب هنوز به نظر نمی‌رسد که ترکیه به استانداردهای مورد قبول رسیده باشد. با این همه،‌ تعهداتی که دولت اسلام‌گرای این کشور در مذاکرات با اتحادیه اروپا در زمینه رعایت حقوق اقلیت‌ها متقبل شده و نیز اقداماتی مانند شرکت بی‌‌سابقه بردک‌اوغلو در مراسم گشایش یک کلیسای جدید پروتستان‌ها را می‌توان نشانه‌هایی از بهبود تدریجی اوضاع در این زمینه تلقی کرد.

کمالیست‌های ترکیه که خود را برای شرکت در انتخابات پارلمانی نوامبر سال آتی آماده می‌کنند یکی از اتهاماتشان به دولت اسلام‌گرای اردوغان تلاش آن برای مذهبی کردن حیات فرهنگی و اجتماعی جامعه است. این اتهام اگر هم کاملا بی‌اساس نباشد دستکم با رویکرد جدیدی که "دائره امور دیانت" ترکیه به ریاست یکی از نزدیکان اردوغان (بردک‌اوغلو) در زمینه تلفیق اسلام و مدرنیت دنبال می‌کند در تناقض است.