سفر دشوار و جنجال‌برانگیز پاپ به ترکیه

سعید شروینی

پاپ معمولا به هر کشوری که سفر می‌کند با استقبال گرم مردم و دولتمردان آنجا روبرو می‌شود. حتی کشور مسلمانی همچون ترکیه نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. سال ۱۹۷۹که پاپ ژان پل دوم به این کشور سفر کرد از او همچون یک قهرمان آزادی استقبال شد. در آن زمان ضرورت نزدیکی و وحدت نظر میان واتیکان و آنکارا در قبال "خطر کمونیسم"،‌ مهمتر از اختلافات تاریخی و مذهبی آنها بود. اینک اما که بندیکت شانزدهم، رهبر جدید واتیکان در راه رفتن به ترکیه است اوضاع به کلی متفاوت شده است. در آستانه ورود او، نه تدارک برای استقبالی گرم که تظاهراتی در مخالفت با سفر وی برگزار شده و دولتمداران ترکیه نیز چندان رغبتی به ملاقات با پاپ نشان نمی‌دهند.

تظاهرات زنان استانبول در اعتراض به حضور پاپ به این کشور. تظاهرکنندگان مقابل «ایاصوفیا» نامه‌ای چند متری را امضا کرده و خواسته‌اند که این مکان تاریخی دوباره به مسجد تبدیل شود- عکس: خبرگزاری فرانسه

به عبارتی می‌توان گفت که نه تنها خطر کمونیسم به عنوان عاملی اتحادبخش دیگر وجود ندارد، بلکه چندین عامل نیز شکاف‌ها میان واتیکان و ترکیه را تشدید کرده‌اند. ژوزف راتسینگر سال ۲۰۰۴، یعنی پیش از آن که به مقام پاپی برسد در مصاحبه‌ای،‌ آشکارا با عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا مخالفت کرده بود. او در این سال‌های اخیر گرچه آن موضع را به صراحت تکرار نکرده است، ولی کماکان تاکید دارد که اتحادیه اروپا باید به ریشه‌های مسیحی خود متکی باشد. این سخن پاپ در اصل، بیان سربسته‌ همان موضع قبلی اوست و طبیعی است که آنکارا از آن ناخشنود باشد. طرفه این که این ناخشنودی به مسلمانان ترکیه محدود نمی‌شود و خود کاتولیک‌های این کشور نیز از آن ناراضی‌اند چرا که انتظار دارند با ورود کشورشان به اتحادیه اروپا گشایش بیشتری در رعایت حقوقشان به عنوان یک اقلیت به وجود آید. مخالفت پاپ با عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا به معنای نقش بر‌ آب کردن این امید و آرزوها هم هست.


سخنرانی جنجال‌برانگیز بندیکت شانزدهم در تابستان گذشته در دانشگاه رگنزبورگ نیز عامل دیگری در بروز تنش در مناسبات واتیکان و کشور مسلمانی همچون ترکیه بوده است. پاپ در آن سخنرانی جمله‌ای از یکی از حکام دوران بیزانس را نقل کرد که می‌گفت اسلام به ضرب خشونت و شمشیر خود را اشاعه و گسترش داده است. این سخن به بروز تنشی جدید میان واتیکان و کشورهای اسلامی انجامید. عذرخواهی بعدی پاپ گرچه تنش را تا حدودی کاهش داد ولی نتوانست از منفی‌تر شدن مناسبات حساس میان واتیکان و آنکارا جلوگیری کند.

با توجه به موارد فوق منطقی به نظر می‌رسید که پاپ سفر به ترکیه را در شرایط کنونی چندان مثبت و نتیجه‌بخش ارزیابی نکند و فعلا از آن چشم بپوشد. این که چنین نشده و بندیکت با عزم جزم راهی این سفر است می‌تواند حاکی از آن باشد که واتیکان دلایل و انگیزه‌هایی دارد که تاخیر در انجام این سفر را به صلاح نمی‌داند.

واقعیت این است که مقامات ارشد واتیکان کتمان نکرده‌اند که سفر پاپ به ترکیه از مدت‌ها پیش برنامه‌ریزی شده بوده و هدف آن هم در وهله اول دیالوگ با مسلمان ترکیه و بهبود تفاهم با رهبران اسلامی ترکیه نبوده است. برای واتیکان اولویت دیگری وجود دارد که همانا نزدیکی و تفاهم با شاخه‌های دیگر مسیحیت است.


واتیکان از مدت‌ها پیش گسترش سکولاریسم از یک سو و اسلام از سوی دیگر را چالش‌هایی ارزیابی کرده که در برابر آنها با وحدت نظر و اتفاق عمل همه شاخه‌های مسیحیت و به ویژه شاخه ارتدکس آن بهتر می‌توان مقاومت و ایستادگی کرد. در این رابطه طبیعی است که آنکارا مهمترین مقصد سفر پاپ باشد،‌ چرا که "باتلمئوس" ، "رهبر ارتدوكس‌هاي ترکیه " از سوی بسیاری دیگر از ارتدکس‌های جهان هم،‌ به عنوان رهبر این شاخه از مسیحیت به رسمیت شناخته می‌شود.

"بارتلمئوس" پاتريك ِ پاتريكخانه فنر استانبول است و تلاش‌ دولت ترکیه این بوده است که این پاتریک‌خانه بر خلاف سده‌های گذشته دوباره به واتیکان ارتدکس‌ها بدل نشود. دیدار پاپ با بارتلمئوس که با هدف نزدیکی دوباره کلیساهای شرق و غرب انجام می‌شود به نوعی تاکیدی بر اعتبار فرامرزی بارتلمئوس و پاتریکخانه فنر استانبول است. دولتمداران ترکیه از این قصد و نیت پاپ خشنود نیستند. حتی شماری از گروه‌های مسلمان ترکیه تا آنجا پیش رفته‌اند که دیدار پاپ با بارتلمئوس را تلاشی برای احیای موقعیت مسیحی استانبول در ۵۰۰ سال پیش (قسطنطنیه)‌، محوری ساختن نقش این شهر در میان ارتدکس‌ها و توطئه‌ای برای زائل ساختن هویت اسلامی آن تلقی می‌کنند.

همه این عوامل باعث شده‌اند که ابری از تنش و مناقشه بر سفر پاپ به ترکیه سایه‌انداز شود. نخست‌وزیر اسلام‌گرای ترکیه ابتدا گفته بود که دیداری با پاپ نخواهد داشت. توجیه‌اش هم این بود که در آن روز برای شرکت در اجلاس رهبران ناتو باید به فنلاند می‌رود. اما این نگرانی که بی‌اعتنایی به پاپ ممکن است بهانه دیگری به دست مخالفان عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا بدهد سبب شد که اردوغان در تصمیم خود تجدیدنظر کند و دیداری ولو کوتاه با وی را در برنامه کاری خود قرار دهد.

پاپ نیز برای کاستن از شدت انتقاد مخالفان سفرش اعلام کرده است که از مسجدی در استانبول نیز دیدار خواهد کرد تا ارادت و احترام خود نسبت به اسلام را ابراز دارد. این که اقدامات و پیام‌های معطوف به تفاهم تا چه حد در کاهش مناقشه و تنش میان طرفین موثر خواهد افتاد پرسشی است که پاسخ آن در نتایج و حواشی احتمالی سفر پاپ نهفته است.