گفتارهایی در باب میراث فرهنگی

بیژن روحانی

شنیدن فایل صوتی

دوستان عزیز در این برنامه برخلاف گذشته می خواهیم کمی از مباحث نظری فاصله بگیریم و با هم در مورد بعضی از اتفاقات روز در زمینه میراث فرهنگی صحبت کنیم.
چندی پیش در سایت روزآن لاین، خبر واگذاری دبیرستان البرز به دانشگاه امیرکبیر درج شده و مخالفت شورای فارغ التحصیلان دبیرستان البرز و پیگیری آنها برای حل این مساله ذکر شده بود. معاون دبیرستان هم در مصاحبه ای با خبرگزاری مهر اعلام کرده بود که رییس جمهور با این واگذاری کاملا موافق است.

البته باید این نکته را ذکر کنم که هنوز این اتفاق رخ نداده و قضیه صد در صد نیست. بنابراین ما بدون آن که قصد هیاهو داشته باشیم می خواهیم این مساله را بررسی کنیم و ببینیم در صورت صحت آن چه اتفاقی می افتد.

به ظاهر یک ساختمان قدیمی با کاربری آموزشی به یک نهاد آموزشی دیگر واگذار می شود. موافقان این طرح ممکن است این طور استددلال کنند که چون مثلن دانشگاه به فضای آموزشی بیشتری نیاز دارد ما مجموعه دبیرستان البرز را به دانشگاه می دهیم بعد هم ممکن است این طور بگویند که هیچ آسیبی به ساختمان های قدیمی البرز نمی رسد. اما آیا این استددلال صحیح است؟ و اگر نه از چه منظری می توان به آن ایراد گرفت؟

بد نیست اول مختصری سابقه و تاریخچه دبیرستان البرز را با هم مرور کنیم:

وقتی که صحبت از تاریخ نهادهای آموزشی مدرن در ایران می شود نام دارالفنون و کالج البرز در این زمینه بسیار برجسته هستند.

این ها اولین نهادها و موسساتی بودند که با الگوهایی که از اروپا و آمریکا اقتباس شده بود علوم جدید را در ایران آموزش می دادند. با تاسیس این مدارس و بعد از آن هم دانشگاه تهران، آموزش در ایران از شکل قدیم خود خارج شد.

برخلاف تصور خیلی ها که ممکن است تاسیس دبیرستان یا کالج البرز را به دوران رضا شاه نسبت بدهند باید گفت این مدرسه در زمان قاجار تاسیس شد. البته در مکانی دیگر و بعدها به محلی که امروز در تقاطع خیابان حافظ و انقلاب قرار دارد منتقل شد. این مدرسه ابتدا در سال 1252 خورشیدی یا1873 میلادی یعنی حدود 133 سال پیش از طرف مبلغین مذهبی آمریکایی تاسیس شد. بعد در سال 1898 میلادی یعنی 108 سال پیش با ورود دکتر ساموئل جردن مدرسه تبدیل به کالج شد و تا سال ها به نام کالج آمریکایی ها معروف بود.

معماری دبیرستان البرز هم جزو آثار شاخص معماری تهران در دوران تحول است. معماری دوران تحول به دورانی در معماری ایران گفته می شود که حدودا از زمان ناصرالدین شاه به بعد شروع شد و چهره شهر آرام آرام تغییر کرد و عناصری از معماری و شهرسازی دوران جدید در آن پیدا شدند.

ساختمان فعلی دبیرستان البرز، یعنی ساختمان اصلی و قدیمی آن که برای کالج آمریکایی ها طراحی شده بود، توسط نیکلای مارکوف ساخته شده است. مارکوف که اصالتا اهل گرجستان بود سالیان زیادی در ایران زندگی کرد و آثار معماری فراوانی به وجود آورد که به جز دبیرستان البرز می توان به زندان قصر، سفارت ایتالیا در تهران و دبیرستان انوشیروان دادگر اشاره کرد. مارکوف در طراحی ساختمان دبیرستان البرز توانسته نیازهای یک مجموعه آموزشی مدرن را با عناصری از معماری ایرانی با هم تلفیق کند. پوسته بنا بیشتر یادآور معماری ایرانی است در حالی که داخل آن برای کاربری جدید طراحی شده است.

پس تا این جا دیدیم که البرز از دو جهت دارای اهمیت است: یکی نقش غیرقابل انکار آن در سیستم آموزش و پرورش نوین ایران و دیگری از حیث معماری و این که ساختمان آن یکی از آثار بسیار واجد اهمیت در آغاز معماری دوران تحول در ایران است.

مدیریت دبیرستان البرز بعدها در دوران رضاشاه از آمریکایی ها گرفته شد و به ایرانی ها سپرده شد. معروفترین مدیر این مدرسه که به عنوان یکی از موفق ترین مدیران تاریخ نظام آموزشی ایران شهرت دارد، دکتر محمد علی مجتهدی بود که در حدود چهل سال مدیریت این مدرسه را برعهده داشت.البرز همواره یکی از مجهزترین و پیشرفته ترین مدارس ایران بوده و به دلیل استفاده از دبیران خوب و امکانات آموزشی مناسب، توانسته است شاگردان خوبی تربیت کند. بسیاری از آدم های سرشناس در این مدرسه تحصیل کرده اند.

برمی گردیم به بحث ابتدایی خودمان. ممکن است در واگذار کردن دبیرستان البرز به دانشگاه امیرکبیر و یا اصلن به یک نهاد دیگر، ساختمان های قدیمی و تاریخی این مجموعه که ثبت آثار ملی ایران هم هستند آسیبی نبینند اما این تمام ماجرا نیست. در حقیقت اهمیت البرز در وهله اول به دلیل کاربری خاص آن است. البرز یک نهاد آموزشی با قدمتی بیش از صد سال در زمینه آموزش و پرورش نوین است. این مدرسه یادگاری است از دوران تحول آموزش در ایران و فاصله گرفتن آن از سنت با تمام نکات مثبت و منفی آن. بنابراین آنچه که البرز را ارزشمند می کند نوع فعالیت این نهاد است. اگر این مکان به موسسه دیگری واگذار شود، تداوم این فعالیت از بین می رود و قطع می شود. همیشه عدم تداوم، گسست و انقطاع از مهمترین آسیب های فرهنگی ما بوده اند. این بار هم در آستانه یک انقطاع فرهنگی دیگر قرار داریم. اگر این اتفاق به هر دلیلی رخ دهد، یکی از قدمی ترین نهادهای آموزش مدرن در ایران برای همیشه تعطیل می شود.همان طور که می دانید بسیاری از موسسات آموزشی در دنیا به تاریخ و سابقه خود در امر آموزش افتخار می کنند و تداوم فعالیتشان را در طول قرن ها و سالها نشانه ای از موفقیت خود می دانند. حالا ما چرا باید با دست خودمان یکی از باسابقه ترین موسسات آموزشی مان را واگذار کنیم؟

البرز در طول چندین و چند دهه که از عمرش می گذرد هزاران هزار فارق التحصیل بیرون داده که بی اغراق همه آن ها در هرکجای دنیا که باشند آن را دوست دارند. کدام نهاد آموزشی دیگری توانسته این همه فارغ التحصیلانش را به خود علاقه مند کند؟

بنابراین واگذاری البرز، مثل نقل و انتقال یک ساختمان یا آپارتمان مسکونی نیست. واگذاری البرز، یعنی نادیده گرفتن بخش مهمی از تاریخ معاصر ایران، تاریخ آموزش در ایران و در کنار آن نادیده گرفتن عشق و علاقه هزاران هزار انسانی که در این مدرسه تحصیل کرده اند و هنوز هم به یاد آن هستند.