میراث فرهنگی

زیبایی ربوده شده

انتشار دو خبر جداگانه اما مرتبط به یکدیگر در روزهای گذشته، بار دیگر توجه افکار عمومی را به غارت آثار هنری توسط نازی‌ها در طول جنگ جهانی دوم جلب کرد. موزه‌ای در شهر درسدن آلمان به تازگی اعلام کرده که یکی از تابلوهای ارزشمندش جزو آثاری است که نازی‌ها به زور توقیف و مصادره کرده بودند. در نیویورک نیز یک اثر نقاشی قرن شانزدهمی که توسط نازی‌ها ربوده شده بود به دست آمده است. در جریان جنگ جهانی دوم، آلمان نازی صدها هزار اثر هنری را از کشورهای تحت اشغال مصادره کرد. گرچه پس از جنگ بسیاری از این آثار بازگردانده شدند اما هنوز از سرنوشت هزاران اثر دیگر خبری در دست نیست.

ریتون‌ در آیین‌های ایرانی

ریتون که ظرفی است به شکل حیوانات مختلف برای نوشیدن شراب، از دوران پیش از تاریخ تا دوران پارتی در ایران تغییرات شکلی متفاوتی کرد. پائولا پیاچنتینی، باستان‌شناس موزه هنرهای شرقی رم با بررسی نمونه‌های مختلف ریتون، تغییرات شکلی، تنوع، پیچیدگی و همچنین اهمیت نمادین آن را در فرهنگ ایرانی تا دوران پارتی بررسی کرده است. نظریه غالب در مورد چرایی استفاده از جام‌هایی به شکل حیوانات آن است که مردمان دوران کهن اعتقاد داشتند با عبور مایع از درون چنین ظرفی، نیروی آن جانور به انسان منتقل می‌شود. اما به اعتقاد این باستان‌شناس ایتالیایی ریتون‌های هلالی شکل دوران پارتی اشاره‌های نمادین دیگری نیز دارند.

خشکسالی آثار باستانی را آشکار کرد

منطقه «انبار» در عراق، روزگاری جزو مناطق مهم ایران در دوران ساسانی بوده و شهر «انبار» را بعد از تیسفون دومین شهر بزرگ در غرب ایران دانسته‌اند. اکنون خشکسالی بزرگی در عراق باعث پایین رفتن سطح آب فرات و دریاچه سد روی آن شده است و بسیاری از آثار باستانی غرق شده از زیر آب بیرون آمده‌اند. آثاری که مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی از سه هزار سال پیش از میلاد مسیح تا دوران رمی‌ها و ساسانیان است.

معماری پایدار ایرانی در رم

در نمایشگاهی که از معماری ایرانی در موزه‌ هنرهای شرقی رم برپا شده، استفانو روسو، معمار ایتالیایی، به معرفی آن بخش از عناصر معماری سنتی ایران می‌پردازد که طی سده‌ها در مناطق مرکزی در خدمت متعادل کردن شرایط اقلیمی بوده‌اند. معماری پایدار در دهه‌های اخیر مورد توجه معماران جدید قرارگرفته و در این راه تجربیات و روش‌های کهن معماری بومی نیز مورد مطالعه قرار می‌گیرد. این معمار ایتالیایی با همین دیدگاه به معرفی عناصری همچون ایوان، بادگیر، ساباط، قنات، حوضخانه و حیاط مرکزی در معماری ایرانی پرداخته است.

نجات‌بخشی میراث فرهنگی پس از زلزله

زلزله اخیر در ایتالیا به مراکز تاریخی و میراث فرهنگی آسیب‌های زیادی وارد کرد. چندین کلیسا و موزه، ساختمان فرمانداری و قلعه‌ای تاریخی جزو بناهای آسیب دیده در شهر هفتصد ساله لاکویلا هستند. هم اکنون برنامه‌های متعددی برای نجات این آثار پیشنهاد شده است. واتیکان نیز از موسسات مختلف درخواست کرده تا هرکدام حامی یکی از آثار هنری آسیب دیده شوند. حفاظت‌گران پس از فروکش کردن پس‌لرزه‌ها برای نجات این آثار وارد عمل خواهند شد.

راز دیوارهای الحمرا

سقف‌ها و دیوارهای یکی از دیدنی‌ترین کاخ‌های اسپانیا که پوشیده از نوشته‌هایی عربی است اکنون پس از ششصد و پنجاه سال رمزگشایی می‌شود. سده‌ها پیش، هنرمندان و استادکاران زیر نظر شاعران دربار به تزیین سطوح کاخ و قلعه‌ای پرداختند که محل اقامت حاکمانی بود که بر اسپانیا حکومت می‌کردند. بعضی از اشعار در وصف فضاهای معماری این کاخ سروده شده‌اند. فراوانی خطوط و درهم آمیختگی آن‌ها با تزیینات هندسی و نقوش دیوارها، خواندن و تفکیک آن‌ها را به پروژه‌ای بزرگ تبدیل کرده است.

سالگرد نجات بزرگ

پنجاه سال پیش حمایت‌های جامعه جهانی از یک عملیات بسیار فنی و پیچیده سبب شد تا تعداد زیادی از آثار باستانی مصر و سودان از خطر غرق شدن در دریاچه بزرگ سد اسوان نجات پیدا کند. سد اسوان بخش زیادی از منطقه باستانی نوبیه را زیر آب برد. یکی از بزرگ‌ترین نیایشگاه‌های مصر باستان پس از تقسیم شدن به قطعات سنگی بزرگ، ده‌ها متر به بالای کوه انتقال پیدا کرد. چند نیایشگاه دیگر نیز پس از فرو رفتن در آب بیرون آورده و به جای دیگری منتقل شدند. یونسکو پنجاهمین سالگرد این عملیات بزرگ و موفقیت‌آمیز را گرامی داشته است.

بازگشایی موزه بغداد؛ بیم‌ها و امید‌ها

دولت عراق، بازگشایی موزه بغداد را با یک سوم اشیاء بازیافته از غارت، نشانی از حرکت کشور به سمت آرامش و ثبات تلقی کرده حال آن‌که منتقدان به ناکارآمد بودن ساختار فعلی موزه اشاره دارند. بیش از پنج هزار شیء باستانی از قاچاقچیان در کشورهای مختلف به دست آمده اما هزاران شیء دیگر برای همیشه در بازارهای فروش غیرقانونی عتیقه ناپدید شده‌اند. انتشار تحقیقی جدید، مقامات ارتش آمریکا را مسئول بی‌عملی در برابر غارت موزه در سال ۲۰۰۳ معرفی کرده است.

شاه صفوی در لندن

موزه بریتانیا به مدت سه ماه میزبان نمایشگاه مهمی در مورد شاه عباس صفوی است. شاه عباس تأثیری انکار نکردنی بر دگرگونی وضع ایران از جهات مختلف سیاسی، اقتصادی، نظامی، دینی و هنری داشت. مشهور است که شاه عباس بسیاری از نقاط ایران را برای آگاهی یافتن از وضعیت کشور، پیموده است. اشياء این نمایشگاه از نه کشور مختلف گرد‌آوری شده‌اند اما در بعضی بخش‌ها به خصوص تحولات معماری و شهرسازی در دوران شاه عباس، نمایشگاه اطلاعات چندانی در اختیار بازدید کننده نمی‌گذارد.

برنامه یونسکو برای گردشگری راه ابریشم

بخشی از مسیر باستانی راه ابریشم که در آسیای میانه قرار دارد، در برنامه مشترک یونسکو و موزه تاریخ طبیعی آمریکا در اواخر فرودین‌ماه آینده به گردشگران معرفی می‌شود. آشنایی با ويژگی‌های شش مرکز تاریخی و فرهنگی که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند نیز در این برنامه پیش‌بینی شده است. شهرهای سمرقند، بخارا، مرو، خیوه و شهر سبز بخش‌هایی از این مسیر بازدید هستند.

آلودگی هوا و آثار تاریخی

رییس سازمان محیط زیست اصفهان ضمن هشدار نسبت به آلودگی شدید هوای این شهر از تاثیرات نامطلوب آن برای میراث فرهنگی اصفهان اظهار نگرانی کرده است. گازهای شیمیایی موجود در هوا علاوه بر تهدید سلامتی انسان‌ها، می‌تواند به مرور زمان باعث خوردگی، فرسایش و یا کثیف شدن سطوح آثار تاریخی شود. بنابر نظر مسئولان سازمان محیط زیست وضعیت آلودگی هوای اصفهان اکنون از تهران بدتر است. به جز اصفهان، شهرهای تاریخی دیگر مانند تبریز، شیراز و مشهد نیز با مشکل آلودگی هوا رو به رو هستند.

آسیب‌های گسترده در مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان با بیش از هزار سال قدمت تاریخی دستخوش فرسودگی‌ها و آسیب‌هایی شده که همگی آن‌ها ناشی از ضعف نگهداری و مدیریت هستند. کار گذاشتن حفاظ‌های فلزی در کالبد تاریخی مسجد، آتش افروختن گاه و بی‌گاه پای دیوارها، عبور لوله‌های بخاری از کنار تزیینات آجری و سیم‌کشی‌های غیر استاندارد فقط بخش کوچکی از این آسیب‌ها هستند که به تدریج اما در عین حال به طور گسترده بر پیکره این بنا وارد می‌شوند. مسجد جامع اصفهان را به دلیل وجود دوره‌های متعدد معماری و تاریخی‌، دانشنامه معماری ایرانی لقب داده‌اند.

سرقت از پارسه، ساخت و ساز در سلطانیه

در هفته گذشته انتشار دو خبر متفاوت در عرصه میراث فرهنگی توجه بسیاری را مجدداً به شرایط حفاظت از آثار تاریخی در ایران جلب کرد. خبر اول سرقت از یک گور تازه‌ یافته هخامنشی در تخت جمشید و در فاصله فقط صد متری یگان حفاظت از مجموعه بود. خبر دوم نیز اظهارات رییس میراث فرهنگی استان زنجان است که به تازگی اعلام کرده از نظر او احداث ساختمان‌های بلند‌مرتبه در حریم آثار تاریخی مانعی ندارد. این در حالی است که دفتر سازمان یونسکو در تهران هشدار داده چنان‌چه روند ساخت و ساز فعلی در حریم سلطانیه ادامه پیدا کند، این اثر از فهرست جهانی یونسکو خارج و وارد فهرست آثار در خطر می‌شود.

دیدار دوباره بابل

بابل از مهم‌ترین شهرهای دنیای باستان، گرچه شهری حقیقی بوده اما افسانه‌های متفاوتی در طول هزاران سال در اطراف نام آن شکل گرفته است. موزه بریتانیا در لندن در نمایشگاه اخیر خود با کنار هم گذاشتن یافته‌های باستان‌شناسان و همچنین آثار هنرمندانی از سده‌های مختلف، سعی کرده است تا مقایسه‌ای میان چهره واقعی و افسانه‌ای بابل به دست دهد. نمایشگاه نشان می‌دهد چگونه بابل تأثیر خود را تا روزگار معاصر نه تنها در آثار هنری بلکه در برخی از بدیهی‌ترین جنبه‌های زندگی ما نیز بر جای گذاشته است.

پنج هزار سال تاریخ زیر بمباران

وضعیت بحرانی در نوار غزه و اولویت امدادرسانی برای نجات جان انسان‌ها تاکنون مانع از توجه سازمان‌های جهانی به میراث فرهنگی در خطر این منطقه باستانی شده است. غزه با سابقه‌ی سکونتی بیش از پنج هزار سال، شاهد حضور فرهنگ‌های مختلفی از مصری‌ها و فلسطینی‌ها و یهودیان گرفته تا پارسیان و رومی‌ها و بیزانسی‌ها و سپس مسلمانان بوده و از هرکدام از این دوران یادگارهای بسیار ارزشمندی در سرتاسر آن سرزمین پراکنده است. سال گذشته با تلاش‌های یک شخص علاقه‌مند، نخستین موزه باستان‌شناسی غزه گشایش یافت ولی اکنون سرنوشت این آثار ارزشمند نامشخص است و با خطر نابودی تهدید می‌شود.

نگرانی‌هایی در مورد مدرسه چهارباغ

مدرسه چهارباغ اصفهان را شاه سلطان حسین آخرین پادشاه صفوی بنا کرد. این مدرسه به همراه کاروانسرا و بازارچه کنار آن جزو آخرین شاهکارهای معماری دوره صفوی است و از آن به عنوان گنجینه هنر کاشی کاری نیز نامبرده می‌شود. اما به تازگی کارشناسان هشدار داده‌اند که ادامه رفت و آمد ماشین های سنگین مانند اتوبوس و کامیون از خیابان‌های مجاور این مدرسه باعث سست شدن و فروریختن کاشی‌کاری‌های بی‌نظیر آن می‌شود. هم اکنون روی پوسته گنبد نیز چین خوردگی‌هایی دیده می‌شود.

تخریب بافت تاریخی ماسوله

فرو ریختن خانه‌های تاریخی ماسوله در شمال ایران، بار دیگر لزوم توجه به منشورهای جهانی حفاظت از میراث فرهنگی را یادآور شد. از آنجا که بخش زیادی از خانه‌های ماسوله در طول سال‌های گذشته متروک و یا به حال خود رها شده‌ بودند، بر اثر یک بارندگی شدید در هفته گذشته، سقف‌ و دیوارهای آن‌ها به طور کامل فرو ریخت. به جز فقدان برنامه‌های حفاظتی، کم شدن جمعیت بومی و ساخت و سازهای ناهمگون با معماری منطقه نیز از جمله تهدیدات ماسوله و منظر تاریخی آن است.

فرضیه‌ای جدید در مورد اهرام مصر

ماه جاری برای مصرشناسان، حاوی اخبار جدیدی بوده است. یک معمار فرانسوی پس از چند سال تحقیق اعلام کرد توانسته به این سوال پاسخ دهد که هرم بزرگ خوفو چگونه ساخته شده است. در ساختن این هرم چهارهزار و پانصد ساله با ارتفاع ۱۴۸ متر، بیش از دو میلیون بلوک سنگی که هر کدام دو و نیم تن وزن دارند به کار رفته است. در کنار این خبر، بقایای یک هرم ناشناخته دیگر نیز به تازگی از زیر خاک بیرون آورده شد. به نظر می رسد تحقیقات روی اهرام مصر به این زودی به پایان نمی‌رسد.

بازخوانی مکتب شیراز

به هنگام حمله مغول به ایران، شیراز از تاراج و ویرانی گسترده دور ماند و به این ترتیب توانست محلی امن برای رشد و شکوفایی هنرهای مختلف باشد. مکتب هنری شیراز که برخی وجوه هنری دوران پیشین از جمله دیوار نگاره‌های ساسانی را حفظ کرده بود توانست در رشد مکاتب بعدی به خصوص مکتب هرات موثر باشد. در آذرماه امسال فرهنگستان هنر ایران قصد دارد گردهمایی بزرگی را به منظور شناخت هرچه بیشتر خصوصیات این مکتب هنری- فرهنگی برگزار کند. در برگزاری این گردهمایی نهادهای مختلفی از جمله موزه لوور پاریس و سازمان میراث فرهنگی ایران مشارکت دارند.

ترکیب‌بندی در نقش‌برجسته‌های ساسانی

تحقیقات جدید در دانشگاه سیدنی استرالیا بر نقش ‌برجسته‌های ساسانی، نشانگر وجود دو مکتب هنری متفاوت در ابتدای حکومت ساسانیان است که به طور هم‌زمان در مناطق مرکزی ایران فعال بوده‌اند. این تحقیق با مطالعه بر ترکیب‌بندی این نقوش به مشابهت‌های فراوانی در ساختار تصویری آن‌ها اشاره می‌کند. جزییات این تحقیق نشان‌دهنده آگاهی هنرمندان دوره ساسانی از «تناسبات طلایی» و به کارگیری اصول و قواعد ترکیب‌بندی است.