آبشارهای شوشتر و فاضلاب شهری

بیژن روحانی

آبشارهای تاریخی شوشتر در خوزستان مجددا مورد توجه «کمیته میراث جهانی» یونسکو قرار گرفته و به زودی گروهی از این سازمان جهانی برای بازدید از آنها راهی شوشتر خواهند شد.

به گزارش خبرگزاری مهر، حسینعلی وكیل مدیر كل دفتر ثبت آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی اعلام کرد تا پیش از سفر نماینده «کمیته میراث جهانی» قرار شد تا شبکه‌ها و کابل‌های برق و همچنین لوله‌های فاضلاب از مجموعه جمع‌آوری گردد.

این اقدامات و همچنین سفر هیأتی از یونسکو به منظور بررسی امکان ثبت مجموعه سازه‌های آبی شوشتر در فهرست جهانی یونسکو در سال ۲۰۰۹ صورت می‌گیرد. در صورتی که مسئولان شهر شوشتر نتوانند طرح جامعی برای جمع آوری فاضلاب تهیه و آن را اجرا کنند، امیدی به پذیرفته شدن این مجموعه تاریخی از سوی یونسکو نخواهد بود. به جز فاضلاب شهری شوشتر که در حال حاضر به رودخانه وارد می‌شود، دفع زباله ناقص نیز در برخی قسمت‌ها باعث آلودگی‌های محیطی شده است.

آبشارهای شوشتر، منبع

سازه‌های آبی شوشتر، مجموعه‌ای است شامل بندها، پل‌ها، آبشارها و آسیاب‌هایی که همگی با هم یک ساختار بزرگ کنترل و توزیع آب را در خوزستان ایران تشکیل می‌داده‌اند. این سازه‌های عظیم آبی توانسته بودند امکان به وجود آمدن یک قطب یا مرکز صنعتی و کشاورزی را در دوره ساسانی و در دشت‌های خوزستان فراهم کنند.

شوشتر در جنوب غربی ایران و بر سر راه شاهی میان شوش و پارسه و برکنار رودخانه کارون قرار دارد. مهار رودخانه کارون و امکان استفاده از آن در دوره‌های مختلف تاریخی مورد توجه ایرانیان بوده است.

یکی از اجزای مجموعه سازه‌های آبی شوشتر، نهر یا رود داریون است. احداث این نهر مصنوعی را به دوران هخامنشی و داریوش اول نسبت داده‌اند. این نهر مصنوعی، کانال‌ها، دریچه‌های پخش و کنترل آب و پل‌های متعددی داشته است.

بند میزان، منبع

اما بخش عمده‌ای از سازه‌های آبی شوشتر در زمان ساسانیان احداث شد. بند میزان یا بند قیصر یکی از این تاسیسات آبی است که آن را به شاپور اول نسبت می‌دهند. بند کار تقسیم آب را بر عهده داشته به‌طوری که آب رودخانه را به نسبت‌های متفاوت تقسیم می‌کرده است و چهار دانگ از حجم آب را به یک سمت و دو دانگ باقی مانده را به سمتی دیگر هدایت می‌کرده است.

شاپور پادشاه ساسانی در نبرد با والرین امپراتور رم بر او پیروز شد و تعداد زیادی از سربازان رمی را اسیر کرد و آنها را به کار احداث بندها و سدهای شوشتر واداشت. از این رو بسیاری نام این بند را «قیصر» هم ذکر کرده‌اند.

رود گرگر، منبع

اما نهر داریون تنها نهر مصنوعی مجموعه آبی شوشتر نیست. رود گرگر یا مسرقان نیز یک شاخه مصنوعی از رودخانه کارون است. این نهر پس از جدا شدن از کارون و طی کردن مسیری به طول ده‌ها کیلومتر (در حدود هشتاد کیلومتر) دوباره به کارون می‌پیوندد. برای آن که بتوانند حجم آب رودخانه را کنترل کنند لازم بوده تا عمق آن را به میزان لازم تنظیم کرده و مانع از عمیق شدن آن بر اثر عبور جریان آب شوند. به همین خاطر کف رودخانه را سنگفرش کرده بودند.

این رود دست‌کم در سر راه خود وارد تونل‌هایی شده و به این ترتیب آسیاب‌های شوشتر را به حرکت در می‌آورد و سپس به صورت آبشار از دل صخره‌های عظیم خارج می‌شود. احداث این نهر و سیستم پیچیده کانال‌های آن را نیز به دوران ساسانی نسبت می‌دهند، گرچه وجود تاسیساتی اشکانی در اطراف آن احتمال قدیمی‌تر بودنش را نیز مطرح کرده است.

ورودی تونل های سه گانه به هنگام بی آبی مسیر گرگر، منبع

اما در بین سازه‌های آبی شوشتر شاید آبشارها و آسیاب‌های آن شهرت بیشتری نسبت به بقیه داشته باشد. این شهرت علاوه بر کار مهندسی دقیق به منظره زیبای حاصل از آنها نیز مرتبط است. همان‌طور که گفته شد، سد روی رودخانه مصنوعی گرگر، سطح آب را بالا آورده تا آن را به داخل سه کانال که در داخل صخره کنده شده‌اند، هدایت کند.

در داخل تونل‌ها آب به شاخه‌های متعدد تقسیم شده و چرخ آسیاب‌ها را به چرخش در می‌آورد و سپس با فشار از سمت دیگر صخره‌ها خارج می‌شود و از ارتفاع به داخل حوضچه‌هایی می‌ریزد. در آبشارهای شوشتر یک کار بی‌نظیر مهندسی به همراه منظر تاریخی و طبیعی قابل دیدن است.

رودخانه گرگر از بزرگ‌ترین رودخانه‌های دست‌ساز یا مصنوعی در ایران است. اینها بخشی از مجموعه بزرگ سازه‌های آبی شوشتر هستند. این مجموعه دارای عناصر دیگری مانند بند شادروان، بند امیر، بند قیر و بند لشگر است.

نمایی دیگر از آبشارهای شوشتر، منبع

سازه‌های آبی شوشتر نشانی از یک پروژه از پیش اندیشیده شده و بزرگ حکومتی برای رونق کشاورزی و استفاده از نیروی آب رودخانه کارون دارد. پروژه‌ای که بخش عمده‌‌ای از آن را به شاپور اول نسبت می‌دهند.

مهندسی آب یا هیدرولیک ساسانیان و همچنین ساز و کار نظارت بر آن بسیار دقیق و جالب توجه است. برای نظارت بر نحوه تقسیم آب و جلوگیری از بروز هرج و مرج، سازمان یا دیوانی ویژه وجود داشته است و این ساختار بزرگ تحت مدیریت یک مرکز بوده است.

قلعه سلاسل در مرکز تقسیم آب سازه‌های شوشتر، قلعه یا مرکزی بوده که حتا تا دوران قاجار نیز به فعالیت خود ادامه داده و به عنوان پایگاه مدیریت آب در منطقه عمل می‌کرده است. جایی که در اصل نقطه و کانون مرکزی هدایت و کنترل آب در دشت حاصل‌خیز خوزستان بوده است.

هرکدام از عناصر این ساختار بزرگ مانند سدها، پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها و تونل‌ها و نهرهای دست‌ساز در بسیاری نقاط دیگر دنیا نمونه های مشابهی دارند، اما آنچه که مجموعه آبی شوشتر را منحصر به فرد می‌سازد، ترکیب و هماهنگی اجزای این مجموعه است که آن را به دستگاهی منظم و پیچیده در دنیای باستان تبدیل می‌کند.

لینک‌ مرتبط:
وب‌گاه بناهای آبی تاریخی شوشتر