گفتارهایی در باب میراث فرهنگی

بيژن روحانی

شنیدن فایل صوتی

پیش از این با هم در مورد استفاده های درست و نادرست از بافت تاریخی شهرها صحبت کردیم و گفتیم چگونه سرنوشت محلات تاریخی در دوران معاصر به نحوه استفاده ما از آنها بستگی دارد.
در این بین به سه اتفاق متفاوت اشاره کردیم: یعنی تداوم حیات بافت تاریخی با حفظ شکل و فرم تاریخی آن، یا رها کردن و متروک شدن محلات تاریخی و یا استفاده های کاملن غیر اصولی و نامناسب که باعث از بین رفتن تمام ارزش های تاریخی، معماری و فرهنگی آنها می شود. بعد هم مثال خیابان لاله زار تهران را مطرح کردیم که چگونه کاربری های تجاری جدید تمام چهره و هویت این خیابان فرهنگی- تاریخی را از بین برده است.

اما این بار می خواهیم به نمونه های دیگری اشاره کنیم و نشان دهیم که چگونه مرکز تاریخی شهرها نیازمند توجه همه جانبه است تا از فراموشی و فرسودگی نجات یابد.

یکی از موارد موفقی که می شود به آن اشاره کرد مورد شهر پاریس و احداث مرکز فرهنگی ژرژ پمپیدو در دل بافت تاریخی آن است. این مرکز در نزدیکی محله "له آل" یکی از محلات بسیار قدیمی پاریس ایجاد شد. شاید بسیاری از شما نام این مرکز فرهنگی را شنیده باشید. این مرکز در دهه هفتاد میلادی در این منطقه تاریخی ساخته شد و به سرعت توانست تحرک و پویایی فوق العاده ای را ایجاد کند. گرچه خود ساختمان مرکز فرهنگی پمپیدو ساختمانی است جدید و بسیار مدرن و به هنگام ساخته شدنش بحث ها و جدل های فراوانی را بر سر نحوه معماری نوآورانه خود برانگیخت اما، فارغ از بحث معماری و سبک واستیل آن، احداث این مرکز یکی از محلات قدیمی پاریس را در کانون توجه بین المللی قرار داد. مرکز "ژرژ پمپيدو" که در حقیقت مجموعه ای است برای هنر و فرهنگ مدرن خیلی سریع توانست به یکی از مهمترین کانون های جهانی برای هنر معاصر تبدیل شود. اما به غیر از اتفاقاتی که در داخل این مجموعه فرهنگی-هنری رخ می دهد تاثیر مهم آن بر محیط و محلات تاریخی اطراف آن هم قابل بررسی است.

محله "له آل" که از آن نام بردیم یکی از قدیمی ترین محلات پاریس و مکانی بوده برای فروش انواع و اقسام مواد غذایی و خوراکی. به همین دلیل "امیل زولا" نویسنده معروف فرانسوی آن را "معده" یا "شکم" پاریس نام داده بود و خب طبیعتن این منطقه که محل دستفروش ها و فروشندگان دوره گرد و غیره بود در طی سالیان دراز به محیطی بسیار فرسوده و آلوده، هم از نظر زیست محیطی و هم از نظر اجتماعی تبدیل شده بود. بنابراین در پروژه ای دیگر این محله کاملن بازسازی شد و بازارها و مرکز خرید جدیدی در زیر زمین احداث شدند. در حال حاضر مرکز فرهنگی "ژرژ پمپيدو" و در فاصله بسیار کمی از آن منطقه "له آل" به یکی از مهمترین نقاط دیدنی شهر تبدیل شده اند. بنابراین اگر توجه به بافت و محلات تاریخی به نوعی باشد که ضمن عوض کردن بعضی کاربری ها و با رعایت جوانب مختلف بتواند از نظر فرهنگی و همچنین اقتصادی موجب رونق و شکوفایی آن بخش شهر شود، دلیلی برای حذف قسمت های تاریخی شهر و یا رها کردن آنها وجود ندارد.

احداث مراکز فرهنگی در دل محلات تاریخی به دلیل قابلیت ها و جذابیت هایی که دارند می تواند بر محیط اطراف خود تاثیر گذار باشد و به ارتقاي کیفیت محیط زندگی در بافت های تاریخی کمک کند.

"مرکز ژرژ پمپیدو" بعدها الگویی شد برای این چنین مداخلاتی در محلات فرسوده و قدیمی. اگر به خاطر داشته باشید در ابتدای دهه هفتاد خورشیدی کشتارگاه تهران نیز به فرهنگسرای بهمن تبدیل شد. فرهنگسرای بهمن در حقیقت اولین نمونه از سری مجموعه هایی بود که به نام فرهنگسرا در تهران و سپس شهرهای دیگر ساخته شدند. احداث این فرهنگسرا در زمان خود اقدام بسیار موثری بود در جهت توجه به محلات و بافت های فرسوده شهر. در حقیقت یکی از فرسوده ترین و شاید هم آلوده ترین قسمت های تهران به مکانی فرهنگی-هنری تبدیل شد. این اتفاق قطعن در نحوه زندگی و روحیه ساکنان منطقه نیز تاثیرات مثبت داشته است.

البته مسلمن تداوم و نحوه فعالیت های این مراکز فرهنگی و استمرار حضور آنها و کیفیت برنامه هایشان بر موفقیت آمیز بودن این طرح ها تاثیر گذار است. اما بررسی این مقوله و این که فرهنگسراها در ایران در چه مسیر می روند از محدوده برنامه ما خارج است.

ما در این گفتار سعی کردیم به این نکته اشاره کنیم که بافت ها و محلات تاریخی ظرفیت توجه فرهنگی دارند و این توجهات و اجرای پروژه هایی که می تواند شأن و اعتبار آنها را احياء کند باعث تداوم حیات و زندگی در بخش هایی از شهر می شوند که جزو یادگارها و ثروت های تاریخی هر شهری است.