گفتارهایی در باب میراث فرهنگی

بيژن روحانی

در این بخش همچنان به بررسی تاثیرات منفی طرح های توسعه مطالعه نشده و شتابزده، بر میراث فرهنگی می پردازیم. در گفتارهای قبل در مورد سدسازی بحث و تاثیرات آن را بر مناطق باستانی و تاریخی ایران بررسی کردیم و در کنار آن به این مساله اشاره کردیم که هیچ کس با توسعه و آبادانی شهرها و روستاها مخالف نیست بلکه انتقاداتی که از این حیث وارد است به عدم مطالعات کافی پیش از احداث سدها برمی گردد که امروز جزو تهدیدات اصلی مناطق باستانی هستند.
اما غیر از سد هایی که تا به حال بدون مطالعات باستانشناسی و تاریخی احداث شده اند، جاده سازی و راه سازی نیز خسارت های فراوانی به بار آورده است. اگر هنگام ساختن جاده ها، اتوبان ها و پل های جدید مطالعات لازم در مورد مسیر عبور آنها صورت نگیرد چه بسا که این جاده ها از میان آثار تاریخی یا تپه های باستانی عبور کنند.

یکی از تلخ ترین نمونه ها، عبور جاده از میان شهر باستانی بیشاپور در نزدیکی کازرون در استان فارس است.

بد نیست به این بهانه به طور مختصر به تاریخ شهر باستانی بیشاپور اشاره کنیم:

بیشاپور شهری است از دوران ساسانی که در زمان شاپور اول یعنی حدود هزار و هفتصد و پنجاه سال پیش توسط معماری یونانی طراحی آن صورت گرفته است و توسط سربازان رومی که در جنگ میان ایران و والریان امپراتور روم به اسارات درآمده بودند ساخته شده است. شهر بیشاپور برخلاف نقشه و طرح شهرهای ایران در دوران اشکانی که اکثرن به شکل دایره ساخته می شدند، دارای طرحی شطرنجی است. در این شهر باستانی بناهای مهمی از جمله معبد آناهیتا، تالار تشریفات و ایوان موزاییک وجود دارند. موزاییک های بیشاپور که تحت تاثیر هنر موزاییک رم قرار دارند، با نقوش زنان نوازنده و رقصنده جزو مهم ترین موزاییک های ایران باستان هستند.

ادامه حیات بیشاپور تا دوران اسلامی و به وجود آمدن تاسیساتی مانند مسجد جامع و مدرسه در دوران بعدی در کنار آثار ساسانی، اهمیت آن را چند برابر کرده است.

شهر بیشاپور تا قرون ابتدایی پس از اسلام نیز محل سکونت بوده و پس از آن به تدریج متروک شده است. کاوش های باستان شناسی در این محوطه هنوز تکمیل نشده اند و بخش اعظم آن هنوز ناشناخته مانده است.

اما متاسفانه عبور جاده ی ترانزیت کازرون- قائمیه این محوطه باستانی را به دو قسمت تقسیم کرده است. بنابر آمار سازمان میراث فرهنگی ایران، روزانه در حدود پانزده هزار وسیله نقلیه از این جاده عبور می کند. احداث این جاده نه تنها باعث تخریب برخی از آثار تاریخی این محوطه شده بلکه کلیت و یکپارچگی این شهر باستانی را نیز از بین برده است. غیر از این ها عبور این همه وسیله نقلیه و ارتعاش حاصل از رفت و آنها روی پایداری آثار تاثیر مستقیم و منفی خواهد داشت. همچنین با احداث این جاده امکان ثبت بیشاپور در فهرست میراث جهانی یونسکو به حداقل رسیده است. گرچه اهمیت یک اثر باستانی تنها به قرار داشتن آن در فهرست میراث جهانی بستگی ندارد.

اما بیشاپور نیز تنها نمونه این گونه صدمات ناشی از جاده سازی نیست. متاسفانه باز هم موارد دیگری هستند.

محوطه هفت هزار ساله "قلی درویش" در نزدیکی قم، که دارای شواهدی از زندگی انسان در عصر آهن بوده به طور گسترده بر اثر احداث اتوبان و جاده از بین رفته است. از این تپه باستانی که وسعت آن 50 هکتار و ارتفاع آن 20 متر بوده در حال حاضر تنها 10 هکتار وسعت و 6 متر ارتفاع باقی مانده است. تمام خاک ارزشمند این محوطه که حاوی اطلاعات بسیار مهمی از نحوه زندگی انسان در هفت هزار سال گذشته بوده برای زیر سازی اتوبان قم- کاشان مورد استفاده قرار گرفته و از بخش دیگر آن نیز اتوبان قم – جمکران عبور کرده است. باستان شناسان در باقی مانده های این محوطه باستانی توانسته اند یکی از قدیمی ترین معابد و آتشدان های عصر آهن را پیدا کنند. معلوم نیست اگر تمام این محوطه اکنون در اختیار محققان بود چه اطلاعات ارزشمند دیگری به دست می آمد.

در تمام این موارد با انجام کمی مطالعات و هزینه بیشتر می شد مسیری دیگری طراحی کرد که به جای عبور از میان آثار تاریخی، از فاصله دورتری نسبت به آنها گذر کند.

این گونه مشکلات ظاهرن در حال حاضر بیشتر در کشورهای در حال توسعه به چشم می خورد. یعنی در کشورهایی که هنوز حفاظت از آثار فرهنگی، تاریخی و هنری را نه به عنوان بخشی از توسعه پایدار بلکه به عنوان مانعی در برابر پیشرفت سریع تلقی می کنند.

جالب اینجاست که در اکثر این کشورها که معمولا نظارت چندانی از سوی شهروندان بر امور حکومتی صورت نمی گیرد، غالبن بودجه های هنگفتی صرف امور غیر ضروری می شود اما برای تغییر مسیر یک جاده که درست از وسط یک شهر یا منطقه باستانی عبور می کند، کسی حاضر به انجام مطالعه و یا پرداخت کمی هزینه بیشتر نیست.