سودای خرچنگ

هادی ناصری

تمامی موجودات زنده از ابتدای خلقت تا به امروز دستخوش رشد، نمو و در حالت کلی تغییرات شده‌اند. در حقیقت زندگی هر جاندار بدون رشد و تغییر نامفهوم است. رشد و تمایز جانداران در مسیر اصلی و صحیح خود، گوناگونی و تنوع گونه‌ای حال حاضر را سبب شده است.

رشد و تکامل جانداران که دربرگیرنده‌ی گیاهان، جانوران و انسان است از کوچکترین عضو زنده‌ی آن‌ها، یعنی سلول، شروع می‌شود و در طی مسیر رشد و نمو و با گذر زمان، جاندار تغییر و تکامل پیدا خواهد کرد و در مقطعی متوقف خواهد شد.

اما درحالتی که رشد مسیر اصلی خود را نپیماید و به صورتی افسار گسیخته و بدون کنترل ادامه یافته و غیر قابل توقف شود، جاندار از مسیر اصلی تغییر و تمایز خارج شده و در نهایت از چرخه‌ی طبیعت حذف خواهد شد.

رشد افسار گسیخته و در اصطلاح بدون توقف سلول‌های سازنده‌ی بدن پدیده‌ای خطرناک به نام «سرطان» را رقم می‌زند که یکی از عوامل اصلی مرگ و میر انسان‌ها وحتی حیوانات محسوب می‌شود.

سرطان، ۱۳ درصد آمار مرگ و میر دنیا را به خود اختصاص داده است، به‌طوریکه در سال ۲۰۰۷ بیش از هفت و نیم میلیون نفر در جهان بر اثر ابتلا به انواع سرطان جان خود را از دست دادند. بیشترین میزان مرگ و میر در آقایان مربوط به سرطان پروستات (۳۳٪) و در بانوان مربوط به سرطان سینه (۳۲٪) بوده است.

در ایران آمار دقیقی از میزان ابتلا و یا مرگ و میر سرطان در دست نیست. اما شایع‌ترین سرطان‌ها عبارتند از: سرطان گردن رحم، سرطان پروستات، سرطان ریه، سرطان سینه، سرطان مثانه و کلیه.

پنبه‌نسوز (آزبست) یکی از مهم‌ترین سرطان‌زاهای سالیان اخیر. (منبع‌)

اطلاعات زیادی در مطالب، مقالات و کتب متعدد نگاشته شده و درباره‌ی سرطان ارایه شده است که پرداختن به تمام آن‌ها دراین مطلب ناممکن است. در این نوشتار سعی برآن شده است تا به‌طور کلی و بسیار خلاصه مروری بر سرطان داشته باشیم و در مطالب بعدی بطور جداگانه و اختصاصی به برخی سرطان‌های مهم رو به گسترش خواهیم پرداخت.

واژه‌شناسی:

سرطان یک واژه‌ی عربی است که خرچنگ معنی می‌دهد. این نام در حقیقت برگردان واژه‌ی یونانی این بیماری است. سقراط، پزشک و فیلسوف یونانی در بررسی‌های خود بر روی بیماران مبتلا به سرطان متوجه شد که عروق خونی متورم مانند چنگال‌های خرچنگ عضو مبتلا را در برگرفته‌اند.

به همین دلیل واژه‌ی یونانی خرچنگ یا Karkinos را برای این بیماری انتخاب کرد. این واژه بعدها در زبان انگلیسی به Carcinos و سپس به Carcinoma تغییر کرد.

در ایران سرطان را به چنگار، سلاطین و سلاطون نیز می‌شناسند. سرطان علاوه بر خرچنگ نام یکی از صور فلکی آسمان است که به دلیل شباهت با خرچنگ به این نام برگزیده شده است. واژه‌ی چنگار برای نامیدن این صورت فلکی نیز به‌کار می‌رود.

سرطان چیست؟

تعریف ساده‌ی سرطان عبارتست از رشد افسارگسیخته و غیرقابل کنترل سلول‌ها که سودی برای بدن ندارد. در حقیقت در سرطان یا نئوپلاسم (Neoplasm) بافت جدیدی ایجاد می‌شود که از منابع بدن تغذیه می‌کند.

باید به این نکته توجه داشت که در سرطان سلول‌ها به یک رده قبل از حالت فعلی خود و یا در برخی مواقع به حالت زمان جنینی بر می‌گردند که برای بدن جز بار اضافی چیز دیگری به دست نمی‌دهند. برای مثال در سرطان استخوان سلول‌های استخوانی به غضروف تبدیل می‌شوند که نمی‌توانند وظیفه‌ی استحکام بخشی خود را انجام دهند.

تعریف علمی سرطان نیز عبارتست از تجمع جهش‌های متعدد در یک سلول. در بدن میلیاردها سلول در حال تکثیر و تقسیم هستند که در این عمل تکثیر هر لحظه ممکن است یک جهش اتفاق بیافتد که حتماً منجر به سرطان نمی‌شود.

تعاریف متعددی از سرطان و توسط افراد مختلف ارایه شده‌اند که کم و بیش به یک معنی هستند. در اینجا به دو تعریف شاخص اشاره می‌شود.

بنابر تعریف بوعلی سینا اگر سیستم تغذیه‌ای سلول‌ها تغییر یابد و از منابع صفراوی تغذیه کنند به فرم سرطانی تبدیل می‌شوند. ویلیس (Willis) در تعریف خود از سرطان می‌گوید: یک توده‌ی غیرطبیعی از بافت که رشد آن فراتر از حد طبیعی بوده و پس از توقف محرکی که این تغییر را بر انگیخته است به همان طریق افراطی ادامه می‌یابد.

توده‌ی غیرطبیعی که در تعریف ویلیس به آن اشاره شد تومور (Tumor) نامیده می‌شود. تومور سرطان نیست زیرا محدود شده است و به دیگر نقاط بدن گسترش نمی‌یابد. اما در حالتی که تومور به دیگر نقاط بدن دست‌اندازی کند و همانند خود را به وجود آورد واژه‌ی سرطان (Cancer) به آن اطلاق می‌شود.

تومورها در حقیقت از دو حالت خارج نیستند:

۱-‌ خوش‌خیم: هنگامی به یک تومور خوش‌خیم گفته می‌شود که ویژگی‌های میکروسکوپی و ظاهری آن نسبتاً بی‌ضرر قلمداد شود. تومور خوش‌خیم، متمرکز باقی خواهد ماند و نمی‌تواند به سایر نقاط گسترده شود. این نوع تومورها را می‌توان با جراحی از بدن خارج کرد و موجب بقای بیمار شد.

تومورهای خوش‌خیم گاهی چیزی بیش از برآمدگی‌های متمرکز هستند و بعضاً بسته به مکان قرارگیری، بیماری‌های وخیمی را ایجاد می‌کنند.

۴۰ درصد سرطان‌ها قابل پیشگیری هستند که بیشترین مقدار آن‌ها را سرطان‌های ناشی از استعمال دخانیات تشکیل می‌دهند. (منبع‌‌)

۲- بدخیم:‌‌ تومورهای بدخیم ساختارهای مجاور را مورد تهاجم و تخریب قرار می‌دهند و می‌توانند به محل‌های دور دست گسترش یابند و در بیشتر مواقع منجر به مرگ می‌شوند. بدیهی است که با تشخیص زودهنگام می‌توان از مرگ افراد جلوگیری کرد.

سرطان‌ها به دو دسته‌ی کلی تقسیم بندی می‌شوند:

۱- سرطان سلول‌های پوششی یا کارسینوما (Carcinoma): مانند سرطان پوست
۲- سرطان بافت‌های حمایت کننده و همبندی یا سارکوما (Sarcoma): مانند سرطان استخوان

شروط ایجاد سرطان:

سرطان پدیده‌ای کاملاً ژنتیکی است و همانطوریکه در تعریف علمی سرطان گفته شد جهش در سلول و در حقیقت در ژن‌های آن، آغازگر پروسه‌ی سرطان است. مهمترین ویژگی جهش خودبخودی بودن آن است. برخی عوامل میزان جهش را بالا می‌برند اما اگر نباشند هم جهش روی خواهد داد. در حقیقت در حضور این عوامل فقط میزان جهش افزایش خواهد یافت.

در تمامی سلول‌های بدن ژن‌هایی وجود دارند به نام «پروتواونکوژن» (Proto Oncogen) که عملکرد این ژن‌ها در تقسیم سلولی است. در تمامی سلول‌های جنینی پروتواونکوژن‌ها فعال هستند که ماحصل؛ تقسیم سلول‌ها و تشکیل و رشد بدن خواهد بود.

هنگامی که جاندار دوره‌ی جنینی را پشت سر گذاشت، به واسطه‌ی فشار مکانیکی اندام‌های مجاور پروتواونکوژن‌ها غیرفعال خواهند شد. علاوه بر این مهمترین عاملی که باعث غیرفعال‌شدن پروتواونکوژن‌ها می‌شود محصولات ژن‌های دیگری به نام «آنتی‌اونکوژن» است. آنتی‌اونکوژن‌ها در هر سلول وجود دارند.

خاموش شدن پروتواونکوژن‌ها پس از دوران جنینی در تمامی سلول‌ها اتفاق می‌افتد به غیر از سلول‌هایی که همیشه در حال تعویض و نو شدن هستند مانند سلول‌های پوست و مخاط.

تومور سرطانی بدخیم که به دیگر نقاط بدن دست‌اندازی یا متاستاز می‌دهد. (منبع)

با توجه به این نکات چهار شرط و یا در حقیقت جهش برای ایجاد سرطان لازم است:

۱- جهش در پروتواونکوژن‌ها:‌ اولین شرط برای ایجاد سرطان جهش در این ژن‌هاست. در اثر این جهش، سلولی که نباید تقسیم شود چرخه‌ی تقسیم را درپیش خواهد گرفت اما ژن‌های آنتی‌اونکوژن با تولید فرآورده‌های مخصوص از این عمل جلوگیری می‌کنند.

۲- جهش در آنتی‌اونکوژن‌ها:‌ وقوع جهش در این ژن‌ها باعث ادامه‌ی فرآیند تقسیم می‌شود و توده‌ای سلول تشکیل خواهد شد. از آنجا که هیچ سلولی به دلیل تأمین اکسیژن و غذا قادر به فاصله گرفتن بیش از ۲ میلیمتر از رگ نیست در این مرحله موقتاً فرآیند سرطانی شدن متوقف می‌شود. مثال بارز برای این مرحله خال‌های گوشتی صورت و گردن است که معمولاً تا آخر عمر به همان صورت باقی مانده و عارضه‌ی جدی ایجاد نمی‌کنند.

۳- جهش در ژن‌های رگ‌ساز:‌ برای ادامه‌ی تقسیم و بقای توده سلول ایجاد شده، نیاز به ساخته‌شدن رگ‌های جدید برای انتقال غذا و اکسیژن وجود دارد بنابراین با وقوع جهش سوم، رگهای جدیدی در توده سلول ایجاد می‌شود و از رگ اولیه مواد مورد نیاز به توده سلولی انتقال می‌یابد در نتیجه توده سلولی در اثر تقسیم‌های متوالی بزرگ می‌شود.

در این حالت فرآیند سرطانی شدن به شکل محدود باقی می‌ماند و به آن تومور خوش‌خیم (و نه سرطان) گفته می‌شود.

وجود جهش برای ایجاد سرطان ضروری‌ست. (منبع)

۴- متاستاز: ‌جهش چهارم در ژن‌هایی ایجاد می‌شود که در حالت عادی غیرفعال هستند و در صورت فعال شدن موادی را خواهند ساخت که اتصالات میان سلول‌ها را از بین خواهد برد. از جمله این مواد می‌توان به «اسید هیالورونیداز» اشاره کرد. این ماده اسید هیالورونیک را که از جمله مواد اصلی اتصال دهنده‌ی سلول‌ها به یکدیگر است، هضم می‌کند.

در نتیجه‌ی این امر، سلول از جا کنده شده و با رسیدن به جریان خون و لنف به سایر نقاط بدن منتقل شده و در سرتاسر بدن تومورهایی را ایجاد خواهد کرد. این فرآیند متاستاز (Metastasis) نام دارد. تومورهای ایجاد شده در دیگرنقاط بدن با مصرف منابع بافت‌های طبیعی بدن باعث مرگ آن‌ها خواهند شد. همچنین این تومورها مانند تومور مادر قابلیت دست‌اندازی خود را حفظ خواهند کرد.

دو نکته‌ی مهمی که باید در نظر داشت این است که نخست؛ وجود لخته در سیستم انتقال خون بدن عامل اصلی گسترش و رشد سلول‌های سرطانی بدخیم است. در حقیقت لخته‌ی خونی چون بستری غنی برای سلول سرطانی می‌ماند که باعث رشد سریع و ایجاد توموری دیگر خواهد شد.

دوم اینکه برخلاف اکثر عفونت‌های باکتریایی و ویروسی، تنها یک سلول کنده شده از تومور بدخیم در صورت کاشته‌شدن در بستری مناسب می‌تواند به تنهایی و با تقسیمات سرسام آور به تومور بدخیم دیگری تبدیل شود. گاه دستکاری‌های پزشکی (مانند جراحی) بر روی خال‌ها و تومورهای خوش‌خیم، به دلیل جهش پذیری بالا، باعث تبدیل شدن آن‌ها به تومور بدخیم می‌شود.

برای ایجاد سرطان وقوع هر چهار جهش و تقریباً بطور همزمان نیاز است. در بدن روزانه صدها سلول وارد این چرخه می‌شوند که سیستم ایمنی بدن آن‌ها را از بین می‌برد.

مبارزه‌ی بدن با سرطان: بدن با دو مکانیسم با سرطان مبارزه می‌کند:

۱- مکانیسم‌ داخل سلولی: ‌مهمترین راه مبارزه بدن قلمداد می‌شود که همان فعالیت آنتی‌اونکوژن‌هاست.

۲- مکانیسم‌های خارج سلولی:‌ سیستم ایمنی بدن با عمل دفاع سلولی قادر به شناسایی و نابودی سلول‌های سرطانی است. مهمترین سلول‌های سیستم ایمنی که در مبارزه با سرطان نقش دارند عبارتند از سلول‌های T کشنده سلولی (Cytotoxic) و سلول‌های کشنده طبیعی (Natural Killer Cell) یا NK.

سلول‌های T با شناسایی، اتصال و تخلیه‌ی کیسه‌های سرشار از مواد تجزیه کننده، سلول‌های سرطانی را حذف می‌کنند. سلول‌های NK با اتصال به سلول سرطانی مکانیسم‌های مربوط به خودکشی سلولی (Apoptosis) را در آن‌ها فعال می‌کنند.

عوامل ایجاد کننده‌ی سرطان: سرطان‌زاها را به سه دسته‌ی عمده تقسیم‌بندی کرده‌اند:

۱- عوامل فیزیکی: ‌تحریک مزمن، پرتوافکنی، حرارت‌های بالا و نورخورشید از این دسته‌اند.
تحریک مزمن بدین معنی است که ناحیه‌ای از بدن بطور مداوم مورد تحریک فیزیکی قرار بگیرد و در نتیجه سلول‌ها برای کاهش فشار و رفع اثر محرک اقدام به تقسیم شدن می‌نمایند. برای مثال می‌توان به افزایش قطر پوست کف پا به علت فشار زیاد وزن بدن و برای تحمل آن اشاره کرد.

تمام اشکال تشعشعات یونیزه کننده می‌توانند سرطانزا باشند. مهمترین مثال در این مورد می‌تواند سرطان‌های جلدی در افرادی که در معرض اشعه‌ی ماورأبنفش خورشید قرار دارند، باشد. از دیگر اشعه‌ها می توان به اشعه‌ی ایکس و گاما اشاره کرد.

۲- عوامل شیمیایی: ‌مواد شیمیایی سرطان‌زا مهمترین عامل ایجاد این بیماری در قرن حاضر هستند. دو ماده‌ی سرطانزای مهم که در اکثر ترکیبات مورد استفاد‌ه‌ی بشر قرار دارند عبارتند از: بنزوپیرین و هیدروکربن‌های پلی‌سیکلیک آروماتیک.

تومور در موش

از سرطان‌زاهای متداول محیطی می‌توان به این موارد اشاره کرد: رنگ‌ها، زغال سنگ، قیر، آسفالت، دوده، دود اگزوز، موم، پلاستیک، ترکیبات آرسنیک دار، مواد شیمیایی رادیو اکتیو، حشره‌کش‌ها، تری و تترا کرور کربن (CCL3 و CCL4)، افزودنی‌های خوراکی مانند نیتریت‌ها (به عنوان عامل ایجاد رنگ در سوسیس و کالباس)، نیتروزآمین‌ها (به وفور در سیگار یافت می‌شوند)، کرومات‌ها، سنگ آهن، گردچوب و خاک ارّه، گرد و غبار چرم، PVC، پنبه‌نسوز (آزبست)، سم قارچی آفلاتوکسین، مرکب چاپ صنایع نساجی و عناصری مانند: نیکل، کادمیوم، کبالت، منگنز، آلومینیوم و سلنیوم.

رژیم غذایی و مواد غذایی نیز بی‌ارتباط با سرطان نیستند. رژیم غذایی پرکالری زمینه‌ساز ایجاد سرطان بوده و رژیم طولانی کم کالری اثرات متوقف‌کننده بر روی تومور دارد. تحقیقات نشان داده است که روزه گرفتن و گرسنگی مراحل تقسیم سلولی بخصوص مرحله‌ی G2 تقسیم میتوز را بسیار طولانی می‌کند. مصرف بیش از حد الکل نیز میزان بروز سرطان را بالا می‌برد.

مطالعات نشان داده‌اند افرادی که رژیم غذایی آن‌ها بیشتر از کره، چربی‌‌های حیوانی و گوشت تشکیل شده باشد بیشتر از افرادی که رژیم غذایی آن‌ها از میوه‌ و سبزیجات تشکیل شده است به سرطان کولون و رکتوم مبتلا می‌شوند همچنین افراد گیاه‌خوار به میزان بیشتری به سرطان مثانه مبتلا می‌شوند.

۳- عوامل بیولوژیکی: ‌شامل ویروس‌ها و انگل‌ها. از ویروس‌ها می توان به پاپیلوما (عامل زگیل) و پولیوما اشاره کرد. ویروس‌ها با دگرگون کردن سلول و برهم زدن نظم تقسیم، باعث بروز تومور می‌شوند. از انگل‌ها هم می‌توان به شیستوزوما مانسونی، شیستوزوما ژاپونیکوم و شیستوزوما هماتوبیوم اشاره کرد. تخم انگل شیستوزوما هماتوبیوم و شیستوزوما مانسونی به دلیل داشتن زائده‌ای خارمانند، باعث آزردگی دیواره‌ی مثانه و در موارد بسیار زیادی سرطان مثانه خواهد شد.

مباحث علایم، تشخیص، درمان و پیشگیری بطور اختصاصی و جداگانه برای سرطان‌های ذکرشده در مطالب آینده بیان خواهند شد.

منابع:

۱- آسیب‌شناسی رابینز، ترجمه‌ی دکتر خسرو سبحانیان، انتشارات نسل فردا، صص ۱۷۲ تا ۲۱۹
۲- سرطان و سرطان‌زایی، دکتر ایرج سهرابی، انتشارات دانشگاه تهران، صص ۳ تا ۵۶
۳- سازمان بهداشت جهانی
۴- جامعه‌ی بیماران سرطانی آمریکا
۵- مرکز ملی سرطان آمریکا
۶- وب مد
۷- مرکز تحقیقات سرطان
۸- اطلس مرگ و میر سرطان در آمریکا
۹- طبیبانه