عقايد دينی

در همسایگی جهان جدید و «در غیبت داوری الهی»

اکبر کرمی: مسئله‌ی اصلی نه ایمان به عالم غیب (خدا) است و نه ایمان به وجود کتاب مقدس؛ بلکه مسئله‌ی اساسی، پرسش از امکان رسیدن به داوری الهی است؛ در زمانه‌ای که خداوند و حادثه‌های بزرگ قدسی از پهنه‌ی زندگی آدمیان بیرون رفته‌اند. به عبارت دیگر، آیا با وجود ایمان به حضرت حق و نیز پذیرش کتاب‌های مقدس، چیزی معنادار به عنوان داوری الهی در برابر داوری‌های انسانی قرار می‌گیرد؟ یا همه‌ی داوری‌ها، حتا داوری‌های برآمده از کتاب‌های مقدس، داوری‌های انسانی‌اند؟

ریشه‌ی تفسیرهای گوناگون قرآن کجاست؟

آرش سلیم: آن‌هایی که معتقدند مخاطب حضرت محمد و کتاب قرآن، مردم سراسر دنیا می‌باشند، این پاره آیه را که می‌گوید: «بگو ای مردم من پیامبری برای جمیع شما می‌باشم» استناد اصلی خود بیان می‌کنند. اما این‌جا با حداقل ۹دلیل و آیات زیادی نشان داده خواهد شد که مخاطب اصلی حضرت محمد و قرآن، اهالی مکه و حومه آن روز بوده‌اند نه تمام مردم دنیای آن روز.

قرآن به مثابه گفتمان نه یک متن

آرش سلیم: برای درک آیات قرآن باید بتوان آن دو قریه مکه و مدینه را تجسم گرفت و این تجسم را خود آیات ممکن می‌سازد. در نتیجه مثلا وقتی اول آیه خطاب به پیامبر می‌گوید «قل»، یعنی برو در واکنش به «قالو»، سرگذر یا در مسجد به آن جمعیت مخاطب چنین چیزی را بگو (که در ادامه آن آیه آمده است). این قل شامل دیگر کشورها نمی‌شود. چون نه به زبان آن‌هاست و نه آن موقع ماهواره یا امکانات دیگر برای انتقال این پیام به همه دنیا بوده است.

قرآن، پیامبر، و جمعیت مخاطب

آرش سلیم: «کتاب در دست ما» که نام آن قرآن است، دو دهه پس از وفات پیامبر تدوین و به صورت مصحف (کتاب) به شکل کنونی در آمد. آیات قرآن در طول ۲۳ سال پیامبری حضرت محمد، تدریجی و در تعامل و درگیری‌های فراوان با گروه‌های گوناگون مردم سرزمین پیامبر به وی نازل شد. پیامبر، همانگونه که در قرآن آمده، این آیات را برای آموزش مردم قرائت می‌کرد. نام قرآن هم می‌تواند از همین ویژگی قرائت آن برای مخاطب آن آمده باشد.

دین خدا دین صلح‌ورزی است

آرش سلیم: با مطالعه نوشته‌ها و گفتار کدیور می‌توان برداشت کرد که او پذیرفته است «احکام» شریعت حضرت محمد ویژه زمان بعثت بوده است و در زمان حاضر قابل اجرا نیست. از طرف دیگر بعضی از فقیهان بر این باورند که در زمان غیبت این احکام قابل اجرا نیست. اما آیا به‌راستی با حذف احکامی چون سنگسار، قطع دست، از کوه پرت کردن، و احکام خشن دیگر می‌توان اسلام رحمانی داشت؟

بازنشر گفت‌وگوی اکبر گنجی با نصر حامد ابو زید

نصر حامد ابوزید، مفسری که از قرآن تقدس‌زدایی کرد، و تاوان سختی (تکفیر) برای آن پرداخت دهم جون ۱۹۴۳ در روستای طنطا در مصر متولد شد. او که چند صباحی هم عضو جمعیت اخوان المسلمین بود دیروز، پنجم جون در بیمارستانی در قاهره در اثر ابتلا به یک بیماری عفونی درگذشت. به همین مناسبت گفت‌وگوی اکبر گنجی با این قرآن‌شناس سرشناس، که سال پیش در رادیو زمانه منتشر شد، مجددا بازنشر می‌شود.

الهیات شکنجه، فرهنگ جهان‌شهری، و عالمان دینی

آرش سلیم: بهروزی بشر با کشف بیشتر کلمات بی نهایت خدا از طریق تفکر و تعقل و تدبر در آیات خدا میسر است. اما بعد و جهت خطرناک کشف بیشتر اسرار آفرینش توسط انسان هوشمند، استفاده غیراخلاقی از این دانش است که می‌تواند به تخریب‌های کلان (مثال بمب اتمی) یا نابودی بینجامد . اینجاست که باید عقل بشر را «سلیم» کرد تا بتواند در صلح پایدار بهروزی انسان ادامه پیدا کند.

سه اسلام

محسن حبیبی‌خو: این روزها در فضای اندیشه باب بحثی درباره سکولاریزم باز شده است. آخرین اظهارنظر در این خصوص از آن آقای کدیور است. ایشان سکولاریزم را به دو دسته سکولاریزم ذهنی و عینی تقسیم کرده و سکولاریزم ذهنی را نقد و رد کرده است. صرف نظر از اینکه امر عینی چیزی جز امر بین‌الاذهانی نیست مایلم من هم بر اساس دیدگاه خودم مبنی بر تقدم لائیسیته بر سکولاریزم، تقسیم خودم را پیش بکشم و تقسیم کدیور را بازتقسیم کنم.

سنن دینی و معنای متافیزیک

نیما مهر: چه مقوله‌ی مشترکی در تمامی مذاهب، مردمان را ترغیب یا مجبور به اجرای حرکات و رفتارهای خاصی می‌کند که به وضوح انجام یا عدم انجام‌شان در حیات‌شان بی‌تاثیر است؟ بی‌گمان اگر این سوال را از مذهبیان بپرسید معتقدان به هر مذهب خاص، کلامی متافیزیکی و متفاوت را به عنوان پاسخ و دلیل برای آن ذکر خواهند کرد. اما ورای این که این کلام متافیزیکی هیچ گاه جای یک بیان منطقی را نخواهد گرفت، چیزی نهفته هست.

«نظام الهیاتی»ای که موجه‌ساز سلطه است

اکبر گنجی: دفاع ایدئولوگ‌های درباری از اسلام چیزی جز دروغ و اهانت و بهتان نیست. اینها که جز زندان و شکنجه و اعدام، زبان دیگری نمی‌دانند، الهیات سلطانی‌ای مطابق با شیوه‌های زمامداری پادشاهان مطلقه برساخته‌اند. نباید فریب این مدعای کاذب را خورد که خداوند دستور داده است تا فقیهان بر مردم حکومت کنند. آیا خداوند به هیچ وجه نگران آن چند میلیارد نفر نیست که از اجرای احکام فقهی محروم هستند؟

فیلسوفان و سخنگویان آیت‌الله خامنه‌ای

اکبر گنجی: محل نزاع، اثبات عقلی باورهای دینی است، نه صدق و کذب آنها. به تعبیر دقیق‌تر، محدودیت‌های عقل بشری محل نزاع است. یعنی: اگر مومنان موفق شوند به تمامی شبهات وثاقت تاریخی متن پاسخ گویند، حداکثر چیزی که اثبات خواهد شد، این است که قرآن سخنان پیامبر گرامی اسلام است، نه کلام الله. هیچ راه عقلی/بشری برای اثبات کلام الله بودن قرآن وجود ندارد.

وداع با اسلام فقاهتی

اکبر گنجی: وداع با اسلام فقاهتی، وداع با خدایی است که فقها برساخته‌اند. اما وداع با خدای فقیهان، وداع با دین‌داری نیست. عارفان، خدای دیگری را به دین‌داران معرفی کرده‌اند. اگر خدایی وجود داشته باشد، که دارد، آن خدا موجودی متشخص، انسان‌وار و پادشاه جهان نیست که نه‌تنها خود جبار است، بل‌که جباران را هم بر مومنان مسلط کرده باشد.

خدای نقشه‌کش و هندسه‌ساز

اکبر گنجی: عارفان وقتی تجربه‌های عارفانه را از سر می‌گذرانند، تجربه‌ی خود را «تعبیر» می‌کنند و آن را «مصور» می‌سازند. اگر این حکم درباره‌ی عارفان صادق باشد، به طریق اولی درباره‌ی دیگران صادق است و آنها هم خدای‌شان را در حد قد و قامت خود بر می‌سازند. آیت‌الله علی خامنه‌ای در دیدار با نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، تصویری از خدای خود برساخته و به مخاطبان عرضه کرده است.

گشودگی به راز عصر

بابک مینا: موضوع این مقاله پرسش از سرشت اندیشه اسلام‌گرایی معاصر است. این اندیشه تنها در کلمات و عبارات تعین نمی‌یابد بلکه گاه در شکل حکومتی دینی و یا جنبشی اجتماعی نیز متعین می‌شود. پرسشی محوری در این باره هست: آیا این اندیشه ریشه در آموزه‌های اسلامی دارد و نتیجه منطقی آن‌هاست یا نه. به عبارتی دیگر آیا ما می‌توانیم خشونتی را که حکومت دینی اعمال می‌کند از متون دینی نتیجه بگیریم یا نه.

دفاع حقوقی از متهمین به محاربه

هدایت شناسایی: انتساب آن‌چه به مبارزین جنبش سبز محاربه می‌نامند خود در نتیجه‌ی «فرار به جلویی» است که ایادی حکومت با اعمال خشونت‌های عریان و وحشیانه‌ای در روز عاشورا نسبت به ملت انجام دادند. مطمئنا هر کسی که تا اندازه‌ای از تاریخ این مملکت و مراسم و ایام مذهبی آن آگاهی داشته باشد، در تحیر خواهد ماند که چگونه حکومتی می‌تواند شهروندان خود را در ایامی که ریختن خون مسلمانان حرام است به صلابه کشاند.

مذهب علیه مذهب

علی اشرف فتحی: روحانیت و مرجعیت باید مطمئن شود که دست‌یابی به مطالبات متنوع پویش‌های مختلف به زیان دین‌داری و دین‌باوری مردم نیست و چنین اطمینانی با دوری‌گزیدن از روحانیت و طرح مطالبات از آن سوی مرزها حاصل نخواهد شد. در پرکردن این شکاف فقط مرجعیت و روحانیت نیست که باید گام بردارد. فکر می‌کنم نوبت نواندیشان هم رسیده که از نادیده‌گرفتن حوزه‌ی علمیه دست بردارند.

نواندیشان مسلمان در ترازوهای دیجیتالی

اکبر کرمی: کسانی که امروز به عنوان نگهبانان و پاس‌داران جمهوری اسلامی در فرایند ننگین سرکوب، سانسور و سکوت نقش ایفا می‌کنند، به‌واقع، دشمنان واقعی این نظامند. کسانی که نمی‌گذارند این ناپایداری سیاسی و ناخرسندی ملی با ابزارهای درونی و ملی درمان شود، دیر یا زود به جراحی‌های سنگین و احتمالا خارجی تن خواهند داد.

از بازار بورس گرفته تا روابط جنسی آزاد

مجید محمدی: در طرح‌های اول تا سوم جهان مدرن به‌ترتیب به دنیای علوم تجربی و صنعت، جهان مبارزه‌ی سیاسی و کهکشان تاریخ مذهب، و جهان معرفت و دانش تقلیل پیدا می‌کند اما در طرح تازه جهان مدرن مجموعه‌ای است از اندر کنش‌های میان صدها زیر-جهان که به اندازه‌ی معرفت و دانش اهمیت دارند.

حاکمیت و پاسخ‌های دینی جای‌گزین

مجید محمدی: قریب به اتفاق روحانیون شیعه که از امتیازات برآمده برای روحانیت در دوران حکومت دینی برخوردارند هم‌چنان به تکرار فقه و کلام سنتی، پاسخ به پرسش‌های مقلدان، و واکنش به هر آن‌چه تازه و بدیع باشد یا قدرت حاکم روحانی را مورد پرسش قرار دهد مشغولند؛ اینان مغرور از باده‌ی قدرت نیازی نمی‌بینند که با اهل فکر از هر گروه و دسته وارد گفت‌وگو شوند.

متدهای تفسیری و صحت متون وحیانی

مجید محمدی: پس از انقلاب و در دوره‌های آیت‌الله خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای دو قرائت بسیار تازه از مکتب یا همان ایدئولوژی عرضه شد: قرائت لنینیستی از اسلام در عصر خمینی و قرائت استالینیستی ـ فاشیستی در عصر خامنه‌ای. روشن‌فکران دینی دست مستقیمی در این دو قرائت نداشتند بل‌که با طرح ایدئولوژی دینی، زمینه را برای این دو قرائت تازه که در آشپزخانه‌ی روحانیت آماده شد فراهم کردند.