سلام آقای دانشور،
گمان می کردم رادیو زمانه، رادیویی برای جوانان است و در نتیجه نیاز به برنامه ریزی متفاوتی دارد. اگر در برنامه های جوانان باز به سوی "مردمان همیشه در صحنه" برویم پس چه زمانی نوبت نسل های جدیدتر و چهره های تازه نفس تر خواهد رسید؟ اینطور فکر نمی کنید؟

به نظر من زمانه باید به سراغ چهره هایی برود که کمتر مطرح شده اند و حرفی برای گفتن دارند نه آدم های مشهوری که از هر تریبونی برای مطرح کردن خود استفاده می کنند. این آدمها اصلا معلوم نیست برای چه معروف شده اند؟ مترجمانی هستند که زبان خارجی را درست نمی دانند، شاعرانی هستند بدون حتی یک شعر خوب. لطفا پارتی بازی و خاصه خرجی را کنار بگذارید. مینو

آقای دانشور آیا واقعاً "سپانلو به‌ پاس‌ فعاليت‌هايش‌ در زمينه‌ی شناساندن‌ ادبيات‌ فرانسه‌ به‌ فارسی‌زبانان‌ نشان‌ شواليه‌ را از دولت‌ فرانسه‌ دريافت‌ كرده‌ است؟" دارید جدی می نویسید؟

به نظر من که خیلی جالب بود . این حس وطن دوستی واقعا حس لذت بخشی است . شاعر یا نویسنده ی ایرانی هر کجا که باشد باز ، ایرانی است .
گفتگوی بزرگان با بزرگان همیشه لذت بخش است .

اگر بپذیریم که ادبیات بطور اعم و در مورد ملت ما شعر بطور اخص درهویت بخشی ملی نقشی اساسی دارد انگاه پی میبریم که چه وزن و جایگاهی ادبا وهنرمندان وشاعران در شکل گیری شعور ووجدان وحس ملی یک جامعه دارند.از اینجاست که لبه تیز حمله حکام ضد ملی در درجه اول متوجه هنرمندان است .پس عرصه هنر یکی از اصلی ترین جایگاه های مبارزه اجتماعی است و چون هنرمندان دانسته یا نادانسته سربازان این رزمندبایستی بی دریغ از سوی وطن دوستان حمایت وپشتیبانی شوند.

اقای دانشور کجا رفتید؟

نگران شدم . کجایید؟ من خیلی مشتاق صفحه شما بودم.

TABRIK BARAYE TAVALODI DIGAR

آقای دانشور عزیز فکر میکنم یکی از دلایل کند شدن این برنامه تحت شعاع قرار گرفتن مضمون روشنگری و پر رنگ تر شدن نقش روشنفکران از رسالت آنها است.همانگونه که جاودانگی هنرمند وابسته به خلق اترهنری اوست و نه بلعکس . با این توجه که روشنگری موجی است که کمتر از هنروابسته به نقش افراد و بیشتر تحت تاتیر موقعیت زمانی و زنجیره فرهنگی است.یعنی آنچه که زمان گذشته را به حال پیوند میزند.

این برنامه با توجه به ظرفیتش نقش مهمی در پیوند نسلها خواهد داشت.

اقای دانشور سلام
استاد چطور میشه به اثار شما دسترسی پیدا کرد ؟
. نمايش نامه هاى كجاى سال دو هزار منتظرت باشم، خورشيد روى يخ، شهر لوط، عقرب، شاهزاده و اژدها، رامرودى ها، يك بار ديگر ابوذر، ابوالقاسم فردوسى به روايت مرشد رستم خراسانى و سفغر دوزخى آقاى ارداويراف. پژوهش هاى خواف، مباركى ها، اسپكه، زين الدینى ها، مهاجرت و درآمدى به تاريخ بلوچستان.
اگر میشه راهنمایی بفرمایید
از ایران

سلام برای اقای دانشور شاید خوششان بیاید و جواب من را بدهند البته من نمایش را خواندم
آنهم در ارشیو یک کتابخانه معتبر بسیار تاثیر گذار است انهم نوشتن همچین نمایش نامه ای در ان سالها

ناگفته هاي ايرج صغيري از پشت پرده نمايش ابوذر

نمايشنامه ابوذر

با وجود گذشت بیش از سه دهه از درگذشت شریعتی و به رغم اقبال مردمی و گرایش توده های جوان روشنفکر به آثار او و مطالب بی شماری که پیرامون زندگی و افکار او به نگارش درآمده است، هنوز ابعاد گوناگون حیات و حرکت او دقیقا بررسی و تشریح نشده است، گویی شریعتی هنوز از چهره های ناشناخته و پر رمز و راز جامعه و جنبش ماست.

از جمله نقاط تاریک و مرموز حیات فکری و فرهنگی شریعتی اجرای نمایشنامه "ابوذر" است که با بررسی مسایل و مصائبی که شریعتی بر سر اجرای آن کشید و متحمل شد، می توان به درک روشن تری از او رسید.

نمایشنامه "ابوذر" نوشته رضا دانشور که با کارگردانی داریوش ارجمند در دانشکده پزشکی دانشگاه مشهد و بعد از آن در سالن حسینیه ارشاد تهران اجرا شد، ایده ای است که به گفته ایرج صغیری با خواندن کتاب "ابوذر" نوشته جوده السحار و ترجمه دکتر شریعتی در ذهن دانشور و صغیری شکل گرفت .

بر همین اساس با ایرج صغیری، بازیگر نقش "ابوذر" و کارگردان این نمایشنامه گفتگویی تلفنی ترتیب دادیم تا ناگفته های پشت پرده ابوذر روشن شود . متن زیر حاصل گفتگوی صمیمی دو ساعته شبستان با ایشان است:

جناب صغیری! نگارش نمایشنامه "ابوذر" بر اساس کتاب ابوذر شریعتی و اجرای آن، با اطلاع شریعتی صورت گرفت یا بدون اطلاع ایشان بود؟

من یک دوستی داشتم در دانشکده ادبیات آن زمان به نام آقای رضا دانشور که الان ساکن فرانسه هستند، ایشان نویسنده بود و من هم معروف بودم به بازی کردن و بازیگری و چون هر دو علاقه مند به تئاتر بودیم، ایشان پیشنهاد دادند که خیلی دلم می خواهد در مورد ابوذر یک نمایشنامه بنویسم و پس از خواندن ترجمه کتاب ابوذر "جوده السحار" که به وسیله دکتر شریعتی انجام شده بود، وقتی که در مورد نمایش با من صحبت کرد به شدت هیجان زده شدم و تقاضا کردم که هر چه زودتر شروع به نوشتن کند.

شما در کتاب "پشت پرده ابوذر" اشاره کردید که وقتی اولین بار اسم شریعتی را شنیدید بدون آنکه با ایشان آشنایی نزدیکی داشته باشید به شدت نسبت به او موضع گرفتید. زمانی که تصمیم گرفتید روی نمایشنامه ابوذر کار کنید آن گارد بسته ای که نسبت به شریعتی داشتید، شکسته شده بود ؟

بله، البته هنوز احساس صمیمیت را نداشتم و نزدیک هم نبودم به دکتر شریعتی.

آن صحنه ای که در کتاب خودتان به نام پشت پرده ابوذر نوشته اید که در ابتدا صندلی رو کج می گذارید مربوط به همان زمان است؟

آن اتفاق مربوط می شود به پیش از این اتفاق. قضیه ابوذر بعد از همه این اتفاقات بود چرا که بعد از قضیه ابوذر دکتر بسیار به من ابراز لطف داشت. همچنان که در دو سه کتاب لطف کرده است و از من هم نامی در آنها برده است. شروع علاقه هم از ابتدا از طرف من بود، چرا که با شناختن خمیره اصلی ایشان، من به شدت شیفته دکتر شدم. آقای دانشور پس از اظهار تمایل برای نوشتن نمایشنامه مدام با اصرارهای من رو به رو می شد که کارش را سریع تر آغاز کند، ایشان می نوشت و هر بار که یک ورسیون را تمام می کرد به دلیل نارضایتی و ناراحتی از عدم پرداخت مناسب آن را پاره می کرد تا اینکه من با یک ترفندی از آخرین نسخه نوشته شده ایشان، یک کپی گرفتم که اگر سرنوشت آن هم پاره شدن باشد من یک نسخه از آن را داشته باشم، چون مطمئن بودم که پس از آن پشیمان می شود و همین اتفاق هم افتاد و به من گفت که کاش آن را پاره نکرده بودم! که من گفتم یک نسخه از آن را دارم و او با خوشحالی، پیشنهاد داد که برویم به سراغ یک کارگردان و من هم پذیرفتم. اما قبل از این اتفاق به پیشنهاد من پیش دکتر شریعتی رفتیم تا از نظریات او برای کمک به خودمان استفاده کنیم و البته این دیدار خیلی ساده و به صورت استاد-شاگردی برگزار شد. وقتی ما گفتیم می خواهیم ترجمه شما را در قالب نمایش اجرا کنیم، یادم می آید در همان دیدار بعدازظهر آن چنان دکتر شریعتی خوشحال شدند که همان روز پیشنهاد دادند چند کارگردان را ما پیدا کنیم و به ایشان معرفی کنیم. در آن زمان یک سرسنگینی هایی بین بچه های تئاتری وجود داشت، به خصوص میان بچه های علوم و ادبیات که قضیه ای مفصل دارد و مربوط می شود به کار آقای بیضایی که در مشهد آنرا اجرا کرد.

-کدام کار ایشان؟

کاری بود به نام "دندان مار" که بعد از اجرا یک عده ای شلوغ کردند و ساواک هم دخالت کرد و ایشان را دستگیر کرد. این ماجرا هم برای آقای بیضایی اتفاق ناخوشایندی بود و هم عواقب آن دامن آقای داریوش ارجمند را گرفت و شدت این ناخوشایندی تا حدی بود که هیچ کدام از بچه ها دیگر حاضر نبودند با ارجمند کار کنند. خوب به خاطر دارم که در آن زمان دانشکده علوم تئاتر را قبضه کرده بود و ما هم که دانشجوی ادبیات بودیم، پس به اتفاق دانشور، پیشنهاد کردیم که بهترین کارگردان برای این پروژه ارجمند است، چرا که از نظر روحی و اعتقادی به این نمایش و مفاهیم آن بسیار نزدیک است و تصمیم گرفتیم که دلخوری ها را فراموش کنیم و با اتکا به توانایی هایمان کار را به سرمنزل مقصود برسانیم. دکتر شریعتی هم این شیوه را پسندیدند و ما به دنبال ارجمند رفتیم و ایشان هم بسیار استقبال کردند.

دکتر آقای ارجمند را می شناختند؟

بله! دکتر شریعتی، استاد ما بودند و ما هم دانشجویان ایشان بودیم.

احاطه و دانش ارجمند نسبت به تئاتر باعث شد شریعتی با کارگردانی ایشان موافقت کند یا دلایل دیگری داشت؟

در ابتدا نه، اما بعد از اینکه اصرار ما را دیدند، ایشان هم به ما اعتماد کردند و نظر ما را پذیرفتند. بعد از این جریان و رضایت دکتر، یک روز که من در جمع ایشان حاضر نبودم، دکتر از ارجمند و دانشور پرسیده بود که برای نقش ابوذر چه کسی را انتخاب کرده اید و انها هم گفته بودند یک صغیری نامی از بچه های همین دانشکده است.

دکتر در آن زمان با بازی شما مخالفت کرد؟

بله، به خاطر اینکه گفته بود فیزیک من برای نقش ابوذر مناسب نیست. من با شنیدن این حرف نزد دکتر رفتم و ایشان با دیدن من باز هم بر موضع قبلی خودشان تأکید کردند و گفتند ابوذر یک پیرمرد لاغر و زجر کشیده ای بوده و آن زمان من هم فیزیک درشت و به قول امروزی ها ورزشکاری داشتم و دکتر با بازی من مخالفت کرد و بچه ها هم اصرار داشتند که هیچ کس جز صغیری از پس این نقش برنمی آید و دکتر هم نمی پذیرفتند و تأکید داشتند که کس دیگری را پیدا کنیم. اما بچه ها بسیار اصرار کردند تا اینکه دکتر گفت پس به شرطی می پذیرم که از بازی او راضی باشم و دوستان هم قبول کردند. ما شروع به تمرین کردیم و دو یا سه شب پیش از اجرا دکتر برای دیدن نمایش آمدند و پس از دیدن به قدری متأثر شدند که از اشتباهی که در مورد من انجام داده بودند، ناراحت شدند.

یعنی دکتر سر آخرین تمرین شما حاضر شدند تا کار را به صورت آماده شده ببینند؟

بله، یک چیزی شبیه ژنرال اپیزودهای سابق که امروزه به آن اجرای ژنرال یا فینال می گویند. درست به خاطر دارم که ایشان کار را کامل ندیدند و تکه هایی را انتخاب کردند و دیدند و بسیار هم مورد پسندشان واقع شد، حتی یک شب پیش از اجرای نمایش ایشان سخنرانی مفصلی انجام دادند و خیلی از ما و گروه ما دفاع کردند.

سخنرانی پیش از اجرای حسینیه ارشاد را می گویید یا این سخنرانی مربوط به همان اجرای مشهد می شود؟

بله در مشهد و یک شب پیش از اجرای ما ایشان سخنرانی کردند.

موضوع کلی صحبت هایشان خاطرتان هست؟

در مورد تئاتر ابوذر بود و یادم می آید که این غزل حافظ را، هم در سخنرانی مشهد و هم در سخنرانی تهران در آغاز حرف هایش خواند که: شکر خدا که هر چه طلب کردم از خدا در منتهای همت خود کامران شدم که حاضرین با شروع همین بیت با تشویق و دست زدن ها خوشحالی خودشان را نشان دادند. به هر حال دکتر شروع به سخنرانی کردند و از جمله یک تکه از سخنرانی او که جز افتخارات من هم محسوب می شود، این بود که گفت: من تا دیشب گمان می کردم که فقط تئاتر به معنای ناب آن را می توانم در لندن و به کارگردانی "سرلارنس اولیویه" شاهد باشم ولی دیشب یکی از بچه های خودمان، یک بوشهری به من نشان داد که در ایران هم می توانیم شاهد این گونه از اتفاقات باشیم و او بازیگری است به نام صغیری که فردا حتما بازی او را ببینید که بر روی صحنه چه کار می کند.

جناب صغیری، رشته تحصیلی شما در دانشگاه به طور مشخص ادبیات بوده است، با این وجود چه طور پیگیر تئاتر بودید؟

من از دوران کودکی شیفته و دیوانه تئاتر بودم.

یعنی پیش از اینکه وارد دانشگاه بشوید؟

بله، از زمان بچگی که در بوشهر بودم، در تعزیه ها شرکت می کردم و بعدها در جوانی حتی تغزیه گردان هم بودم. حدودا هفت سال تعزیه گردانی کردم اصلا این علاقه به نمایش از ابتدا در من وجود داشت، از زمانی که کودکی بودم و محیط پیرامون خودم را تشخیص نمی دادم، کارهایی انجام می دادم که مردم من را به عنوان تئاتری می پذیرفتند. در مدرسه و دبیرستان هم وارد تئاتر مدرن شدم ولی باز هم علاقه من به تعزیه بیشتر بود و تئاتر مدرن آنچنان اشتیاقم به تئاتر را ارضا نمی کرد. پیش از آمدن به مشهد هم با گروه های تئاتری آزاد فعالیت داشتم، مثل فعالیت با رادیو شیراز، اما با ورودم به مشهد دامنه فعالیت های تئاتری ام بسیار گسترش پیدا کرد. ابوذر که به روی صحنه رفت، تبدیل شد به نقطه اوج فعالیت های تئاتری ام. بعد از آن دکتر از ما و گروه ابوذر برای اجرا در حسینیه ارشاد تهران دعوت کرد.

یعنی بعد از اجرای مشهد؟

بله، بله، دقیقا.

خب پیش از رسیدن به اجرای تهران و ماجراهای حسینیه ارشاد، بفرمایید واکنش ها در مشهد در مورد اجرای ابوذر چگونه بود؟

بسیار غریب و تکان دهنده! خود دکتر دستور داده بود پس از پایان هر نمایش حسابی به من برسند.

گویا قبل از اجرا دکتر به شما گفته بود: نمره بازیگری تو در این نمایش یا صفر است یا بیست" درست است؟

بله! پس از پایان نمایش دکتر تا پشت صحنه و اتاق تعویض لباس آمدند و دیدم که ایستاده است فقط می پرسد که "کجاست"؟ من متوجه شدم که منظورش من هستم، بسیار خسته بودم، چرا که یک ساعت و نیم تنها روی صحنه مدام فعالیت داشتم. می دانید که نمایشنامه ابوذر تنها یک بازیگر باکلام دارد و گروهی به نام کفار قریش که دیالوگی ندارند و کارشان صرفاحضور در صحنه برای شکنجه ابوذر بود. در مشهد واکنش ها بسیار شدید و غریب بود و گفتنی های بسیاری داشت و به خصوص استقبال پرشور مردم بسیار مثال زدنی بود. نمایش ابوذر در سالن نمایش رازی در دانشکده پزشکی به روی صحنه رفت. این تالار الان موجود نیست و آن را خراب کردند. تالار رازی، تالاری بود به شیوه تئاترهای روسیه که سه طبقه بالکن داشت و این قدر استقبال فراوان بود که تا طبقه سوم سالن مملو از جمعیت شده بود و در یک قسمتی از اجرا که مورد پسند مخاطبان بود، مردم با تشویق همراهی می کردند و برای اولین بار صدای الله اکبر کسی را شنیدم. یک روحانی در طبقه سوم هیجان زده شده بود و لب بالکن آمده بود و مدام فریاد می زند الله اکبر. من هم تعجب می کردم و در حین بازی مدام فکرهای گوناگون می کردم که آیا می خواهد نمایش را قطع کند یا قصد همراهی دارد؟ و هزار سوال دیگر و این اجرا با آن الله اکبر بسیار عجیب و غریب درآمد. یک دوستی داشتم که پدرش از روحانیون بود و من نگرانی خودم را برای اجراهای بعدی اعلام کردم و پدر آن دوست گفت نگران نباش، او داشت تو را تشویق می کرد، چون که از دست زدن خوشش نمی آمد. از این دست اتفاقات و خاطرات بسیار زیاد است. بعد از اجرای مشهد دکتر از گروه خواست که برای اجراهای بعدی به حسینیه ارشاد برویم.

آن زمان دکتر ساکن تهران بودند یا هنوز بین تهران و مشهد در رفت و آمد بودند؟

نه، ایشان در حسینیه ارشاد تهران کلاس داشت و بین مشهد و تهران در رفت و آمد بود. در واقع باید بگویم اساسا شریعتی به کلاس های دانشگاه چندان اعتنا نمی کرد و کلاس های بیرون دانشگاه را بیشتر در اولویت اهمیت قرار می داد.

شما در دانشگاه چه دروسی را با شریعتی گذراندید؟

جامعه شناسی و تمدن.

برگردیم به "ابوذر"، پیشنهاد اجرا در حسینیه ارشاد توسط چه کسی ارایه شد؟

توسط خود دکتر. ایشان آمده بودند در حسینیه ارشاد و سران آنجا را برای اجرا راضی کرده بودند.

واکنش هیات موسس حسینه ارشاد چطور بود؟ گویا آقای مطهری از مخالفان سفت و سخت اجرای نمایش در حسینیه بودند؟

نه!، پیش از اجرای نمایش این اتفاق ها افتاد، اتفاقا وقتی ابوذر در سالن حسینیه به روی صحنه رفت آقای مطهری دیگر از آنجا رفته بودند و آقای ناصر میناچی، مدیر داخلی حسینیه ارشاد بودند. به هر حال من با دکتر به حسینیه ارشاد آمدم اما آقای ارجمند به دلایلی که خودشان بهتر می دادند، نپذیرفتند که به حسینیه ارشاد بیایند. به همین دلیل در اجرای تهران به جز بازیگری، کارگردانی کار را هم پذیرفتم.

پیشنهاد کارگردانی را چه کسی داد؟ خود دکتر تمایل داشت که شما کارگردانی را هم بر عهده بگیرید؟

ایشان به من گفتند که حالا چه کار باید بکنیم ؟ من هم گفتم خودم مسئولیت کارگردانی کار را می پذیرم، چون بسیار علاقه مندم این کار در تهران به روی صحنه برود که با استقبال دکتر هم مواجه شد و در تهران با نیروهای جدید این کار را به روی صحنه بردیم. افرادی که در حال حاضر هم در پست های مختلف هنری کشور مشغول به کار هستند و انگار فقط قسمت من بود که در بوشهر گوشه نشین بشوم!

اما برگردیم به ابوذر و اجرای حسینیه ارشاد و استقبال گرم تماشاچیان. برای اجرای تهران کار تمرین های گروه چقدر طول کشید؟

حداکثر دو الی سه ماه.

نیروهای جدید توسط دکتر به شما معرفی شده بودند؟

بله، تمام شان از جمله شاگردان خود دکتر در حسینیه بودند.

شما در جریان درگیری هایی که برای دکتر بر سر اجرای نمایش ابوذر در حسینیه ارشاد به وجود می آمد هم قرار می گرفتید؟

سر ابوذر نبود!

مگر آقای مطهری اعتراض نکرده بودند که حسینیه جای نمایش نیست؟

نه، اینها مسایلی بود که مربوط به دکتر و ایشان می شد. ما هیچ وقت به طور مستقیم در متن این ماجراها قرار نمی گرفتیم اما از گوشه و کنار می شنیدیم، به هر حال ما کوچک تر از آن بودیم که بخواهیم دخالتی در کارهای دکتر بکنیم، برای همین حل آن را به عهده بزرگترها گذاشته بودیم. ما به هر دو طرف به دلیل بزرگی شان احترام می گذاشتیم و منتظر بودیم و دعا می کردیم که این اختلافات هر چه سریع تر حل شود.

مراحل مقدماتی و تمرین نمایش ابوذر هم در خود محل حسینیه برگزار می شد؟

بله، دقیقا در خود حسینیه.

آنجا دیگر مشکلی برای تمرین گروه به وجود نیامد؟

نه، اصلا! فقط دو سه روز مانده به اجرا، حسینیه برای اطلاع رسانی به مردم دو آگهی در روزنامه کیهان و اطلاعات چاپ کرد که حتی نام نمایش هم در آن درج نشده بود و به پیشنهاد خود دکتر از عبارت "شبیه ابوذر" استفاده کرده بودند که پس از چاپ این آگهی چند تماس تلفنی مشکوک هم به حسینیه ارشاد شد .

منظور تلفن هایی است که تهدید به بمب گذاری بودند؟

بله، گفته بودند ما از گروه فداییان اسلام هستیم و قصد این کار را داریم. ما هم به دکتر گفتیم و ایشان گفتند ای کاش جرات انجام همین کار را هم داشتند اما اینها دروغ است. حتی این افراد از فداییان اسلام هم نیستند و فقط با هویت جعلی قصد خودنمایی دارند.

در تمرین های تهران خود دکتر نظارت داشتند؟

اگر منظورتان نظارت هنری باشد، خیر. من حتی یادم می آید زمانی که مرحوم پدرشان آمدند و تمرین را دیدند در یک قسمت از نمایش موسیقی پخش می شد و پدر دکتر به محض شنیدن موسیقی رفت و بعد از چند دقیقه دکتر آمد و به ما گفت که پدرم از شنیدن موسیقی ناراحت شده است و گفته موسیقی نباشد! من هم نپذیرفتم که موسیقی را حذف کنم.

خود شریعتی چطور؟ با حذف موسیقی موافق بود؟

ایشان گفتند خودت هر طور که صلاح می دانی همان کار را انجام بده و برای هر چه زیباتر شدن نمایش تمام تلاشت را به کار ببر. من هم دو سه روزی مقاومت کردم اما قدرت آنها بیشتر بود. گویا پدر دکتر و آقای میناچی به حوزه علمیه قم رفته بودند و موضوع را آنجا مطرح کرده بودند و بزرگان قم هم وجود موسیقی را نادرست تشخیص دادند.

دلیل این همه حساسیت به خاطر اجرای نمایش در محیط حسینیه بود ؟

آن زمان شرایط به گونه ای دیگر بود. به نظر من عوامل اصلی ایجاد حساسیت در بین نیروهایی که با دکتر مخالف بودند وجود داشت. حتی بعضی شب ها که کلاس دکتر برگزار می شد، این عوامل می آمدند و با ایجاد بی نظمی می خواستند کلاس ها را تعطیل کنند. به هر حال یک عده همیشه در هر عملی به عنوان مخالف وجود دارند. من یادم هست که یک شب چند نفر از بزرگان بازار به دیدن دکتر آمدند و دکتر من را خواست و گفت که امشب جایی نرو! و توضیح داد که عده ای امشب از بازار می آیند که می خواهند از من انتقاد کنند و تو باش که شاهد این برخوردها باشی. من یادم هست که آن شب به عروسی یکی از آشنایان دعوت شده بودم و اصرار داشتم که بروم اما دکتر به من گفت که همان جا بمانم، می گفت: مراسم امشب از عروسی زیباتر است. به هر حال من ماندم و چند نفر آمدند و از نثر دکتر در کتاب "فاطمه، فاطمه است"، ایراد گرفتند. می گفتند که اینجا فاطمه (س) از اهمیتش کاسته شده است، دکتر به من گفت که قسمتی از کتاب را بخوانم و من هم خواندم و ایشان به آن جمع گفت منظورم از اینکه گفته ام فاطمه فاطمه است این بوده که بگویم افتخارات فاطمه (س) به دختر پیامبر (ص) بودن و همسر علی (ع) و یا مادر حسین بودن خلاصه نمی شود، ایشان بسیار بیشتر از اینها صاحب افتخار و کمالات بوده اند، اما بازاری ها از این آشفته بودند که می گفتند دکتر در این کتاب تکلیف را مشخص نکرده است و مدام هست و نیست می کند . علاوه بر این نیروهایی که گفتم و آن عواملی که با اسامی جعلی تهدید به بمب گذاری کرده بودند، به نظر من جدی ترین مخالفت با دکتر مربوط به آقای مطهری می شد وگرنه مخالفت های دیگر به صورت سطحی بود.

گویا آقای صدر بلاغی هم از دکتر دفاع می کردند، درست است؟

بله، ایشان هر روز به حسینیه ارشاد می آمدند و از حامیان جدی دکتر هم بودند.

ایشان سر اجرا هم می آمدند؟ اگر می آمدند آیا نظری هم به گروه بیان می کردند یا نه؟

بله! ایشان حضور داشتند و تمرین را می دیدند و به لحاظ محتوایی نظریات خوبی هم به گروه پیشنهاد می کردند.

پذیرفتن این نظریات اختیاری بود یا به صورت تحمیلی می پذیرفتید؟

نه، اصلا تحمیلی در کار نبود. حتی یک جمله ای در نمایشنامه بود که علی رغم مخالفت های فراوان در اجرای مشهد استفاده شد اما در تهران با آن بسیار برخورد تندی داشتند و نویسنده مجبور به تغییر آن شد. چرا که نویسنده یعنی دانشور از نظر مبارزات ابوذر شیفته وی شده بود وگرنه با دکتر و نگاه او چندان موافق نبود. آن جمله این بود که "بر منبر گفته بودی که هیچ جا مال خدا نیست و همه جا مال بنده خداست!" و من هم به دانشور گفتم که این جمله مخالفت صریح با نص قرآن است و ما این کار را برای یک عده مسلمان به روی صحنه می بریم و با استفاده از نیروهای عاطفی اسلامی قصد داریم مفهوم نمایش را منتقل کنیم و این گونه مخالفت ها درست نیست، اما او نپذیرفت و حتی دکتر هم گفت که من به او نمی گویم که این جمله را حذف کند، یعنی دکتر تا به این حد آزاداندیش بودند.

درواقع این جمله در اجرای مشهد بود ولی در اجرای تهران عوض شد، درست است؟

بله.

آقای دانشور در اجرای مشهدحاضر نشدند که به صورت تحمیلی این جمله را عوض کنند؟

نخیر! اصلا! دکتر شریعتی تا آن حد آزاداندیش بودند که حتی یک کلمه را از دانشور نخواستند که به زور عوض کنند. حتی در مورد موسیقی هم به من گفتند که خودت می دانی. من هم یک شب خیلی فکر کردم و با مشورت دوستان به این نتیجه رسیدم که موسیقی را حذف کنم و وقتی قضیه را با شریعتی در میان گذاشتم و گفتم که من موسیقی را حذف کردم مرا بوسید و گفت: "آهان، حالا درست شد."

یعنی نظر خود دکتر هم بر حذف موسیقی بوده است؟

بله، ولی به صورت مستقیم هیچ وقت به من نگفتند تنها وقتی خودم تصمیم گرفتم موسیقی را حذف کنم گفت: این درست است، آدم یک نمایش به این بزرگی را فدای یک قطعه موسیقی نمی کند!" بعد هم گفتند: حالا هر چیزی که احتیاج داری به من بگو تا جبران آن موسیقی کنار گذاشته شده، بشود. من شنیده بودم کسی به نام "صبحدل" که در رادیو اذان می گفت و هنوز هم گویا یا هستند و یا از صدایشان برای پخش اذان استفاده می شود، دارای صدای زیبایی هستند، دکتر ایشان را آورد و گفت هرچه صغیری خواست، تو انجام می دهی، من هم چند تا از تم های آوایی مذهبی را انتخاب کردم و با مراسم سینه زنی و زنجیرزنی ادغام کردم و به جای موسیقی آن را اجرا کردم.

بعد از اجرای تهران، واکنش دکتر چطور بود؟

بسیار عالی! حتی دکتر متن "سربداران" را که از پیش نوشته بودند به آقای محمدعلی نجفی که در زمان اجرای نمایش ابوذر، دستیار من بودند، دادند و از او خواستند که آن را برای اجرا آماده کند تا این حرکتی که با اجرای ابوذر آغاز شده ادامه داشته باشد. به خاطر می آورم در طول اجرا یک بار دکتر شریعتی من را صدا کرد و گفت: نظرت در مورد تبدیل نمایش ابوذر به یک فیلم چیست؟ من برای ترجمه و دوبله آن فکر کردم اول آن را به زبان عربی ترجمه می کنیم و آن را به کشورهای دیگر مانند سوریه و فلسطین می فرستیم. من هم پذیرفتم و بسیار خوشحال شدم. دکتر گفت بروم در این زمینه تحقیق کنم من هم رفتم و با توجه به اینکه افراد کمی را می شناختم برای ساختن فیلم از روی این نمایش و سپس برای ترجمه آن. در اصل قصدمان این بود که فیلم در ایران ساخته و ترجمه شود و بعد به کشورهای دیگر فرستاده شود. من هم بعد از پرس و جو متوجه شدم مبلغ گزافی برای این کار لازم است، چیزی در حدود 100 هزار تومان آن موقع، کاملا ناامید شدم. ناراحت پیش دکتر برگشتم. پرسیدند که چه شد؟ پرس و جو کردی؟ من هم گفتم بله! اصلا انجام این کار را فراموش کنید، دکتر دلیلش را پرسید و من هم از مبلغ گزاف این کار برای دکتر گفتم. دکتر با آرامش خاطر و خنده گفت: همین؟! تو مشکل کار را در همین مبلغ می بینی؟ یادم هست که دکتر عجله داشت و می خواست به کلاس اسلام شناسی خودش برود به من گفت که کمی صبر کنم، حاج آقا مانیان را صدا کرد و گفت: ببین ایرج چه می گوید و خودش رفت. من هی داد و بیداد کردم که کجا می روید دکتر، حاج آقا گفت تو مشکلت را به من بگو، من هم داستان کامل فیلم و هزینه آن را برای مانیان تعریف کردم، حاج آقا پشت پیشخوان حسینیه رفت و من را هم صدا کرد و گفت: یک دقیقه همین جا صبر کن و با چند نفر مشغول صحبت شد، بعد دو نفر پیش من آمدند و گفتند آقای صغیری شما پول می خواستید؟ من هم گفتم برای انجام دستور دکتر برای فیلم ابوذر پول می خواهم نه برای خودم، هر کدام از آنها یک فقره چک نوشتند به مبلغ صد هزار تومان و خدا را شاهد می گیرم که در عرض کمتر از پانزده دقیقه من سه میلیون چک در وجه حامل داشتم که آقای مانیان با هر کس صحبت کرده بود او یک چک به همان مبلغ نوشت و به دست من داد. برای من که صد هزار تومان مسئله بود با دیدن این همه پول داشتم می لرزیدم، از اینکه چک ها رو داخل جیبم بگذارم هم می ترسیدم و دست هایم را روی چک ها قرار دادم و هر کس که به پیشخوان نزدیک می شد من کمی عقب تر می رفتم و سه ساعت همان جا ایستادم تا کلاس دکتر تمام شود. دکتر که آمد به او گفتم دکتر چه بلایی سر من آوردید؟! چک ها را به او دادم پرسید اینها چیست؟ گفتم حاج آقا مانیان بعد از صحبت با شما با صاحبان این چک ها صحبت کرد و این مبلغ جمع شد. دکتر هم به من گفت: این جریمه تو است که دیگر برای صد هزار تومان ناراحت نشوی. چه قدر طول کشید تا جمع شود؟ من هم گفتم حداکثر یک ربع ساعت! بعد هم گفت بروم برای انجام مأموریتی که به من محول کرده بود.

به هر حال ساخت فیلم به کجا رسید؟ چرا هیچ وقت چنین فیلمی ساخته نشد؟

خب بعد از این ماجرا در کمتر از یک ماه، من هم ازدواج کردم و هم برای خدمت سربازی اعزام شدم و در حین خدمت سربازی در پادگان مرکز پیاده شیراز بودم که اخبار رادیو لندن، ساعت یک ربع به هشت اعلام کرد که در حسینیه ارشاد به اعضای گروه تمرین سربداران حمله شده و اعضای گروه به حسینیه پناه بردند و صحن شبستان به گلوله بسته شده و تعدادی از افراد کشته شدند و دکتر شریعتی هم دستگیر شده اند.

پس در واقع زمانی که کار گروه نمایش سربداران به سرپرستی آقای نجفی شروع شد شما مشغول خدمت بودید؟

بله، نمایش سربداران داشت برای اجرا آماده می شد و من هم قرار بود ابوذر را به فیلم تبدیل کنم که پروژه ما برای تبدیل به فیلم کردن ابوذر با به زندان رفتن دکتر شریعتی نیمه کاره رها شد.

بعد از زندان چطور دیگر موفق به دیدار دکتر شریعتی نشدید؟

چرا! من یک بار ایشان را سوار بر یک ماشین پیکان آلبالویی رنگ که متعلق به همسرشان بود، در فلکه سراب مشهد به طور اتفاقی دیدم، ایشان هم که من را دید ایستاد و هر دو به کنار خیابان رفتیم، بعد از سلام و احوال پرسی، دکتر به یک ماشین آریا در چند متری خودش اشاره کرد و گفت: من تحت نظر هستم و می ترسم اگر دیدار ما بیشتر از این طول بکشد برای تو هم ایجاد دردسر کند و خداحافظی کرد و رفت.

آن موقع شما مشغول چه کاری بودید؟

دقیقا یادم نیست اما مدتی بعد از آن دیدار، نمایش "قلندرخانه" را اجرا کردم که بسیار در ایران شناخته شد و به قول معروف سروصدا به پا کرد. این نمایش در جشن هنر شیراز اجرا شد و به مقام اول دست یافت و بعد از آن در تئاتر شهر و تالار سنگلج تهران به روی صحنه رفت، دو ماه در تئاتر شهر و یک ماه در تالار سنگلج.

نمایشنامه این اثر را چه کسی نوشته بود؟

نویسنده آن خودم بودم. کار دوم من هم نمایشی به نام "مه پلنگ" به قلم خودم بود. این دو نمایش در زمان خود در ایران بسیار مشهور و نامی شدند، به خصوص نمایش قلندرخانه که به صورت جهانی شناخته شد و به پانزده فستیوال خارجی دعوت شدیم. در یکی از این سفرها هم پاسپورت ما را گرفتند و گفتند خود شاه از دربار مخالفت کرده است.

خود شما در این اثر بازی هم می کردید؟

نه، من کارگردانی اثر را بر عهده داشتم. قلندرخانه هم تمی مانند ابوذر داشت، هر دو کاری که نام بردم از حال و هوای مذهبی بهره مند بودند. به خاطر دارم یک شب پس از پایان اجرای قلندرخانه، وقتی به بیرون آمدم و طبق معمول با جوان ها مشغول صحبت و بحث بودم، متوجه شدم که کمی دورتر مردی با یک عینک به چشم ایستاده، جوان ها که رفتند به او گفتم با من کاری دارید؟ او جلو آمد و گفت که از طرف دکتر آمده و دکتر پیغام داده که به شما بگویم: "راه را درست رفتی، کارت را ادامه بده" پرسیدم خودشان کجا هستند؟ گفت الان در جایی است که می تواند تو را ببیند. من هم گفتم خواهش می کنم اجازه بدهید بروم ببینمش اما آن مرد مانع شد و گفت: نه، امکان ندارد. اگر علاقه ای به شریعتی داری و به او احترام می گذاری به خواسته او هم احترام بگذار

یعنی در آن زمان دکتر تحت نظر بودند؟

بله، بعد به من گفت به بید مجنونی که روبروی درب تئاتر شهر و به سمت خیابان ولیعصر باز می شود نگاه کنم، من هم دکتر را دیدم در کنار یک پیرمرد، پرسیدم پیرمرد کیست؟ گفت او مهندس بازرگان است. من نگاه کردم و دکتر دست تکان داد که نیا! و من هم به ناچار به همان دست تکان دادن اکتفا کردم. بعد هم به همراه گروه سوار اتوبوس شدم و رفتیم. این آخرین دیدار من با دکتر شریعتی بود.

این آخرین دیدار در چه سالی اتفاق افتاد؟

سال 54، یعنی دو سال بعد از اجرای نمایش ابوذر.

یعنی دو سال قبل از شهادت دکتر؟

بله! البته اگر فوت دکتر در سال 56 بوده، پس آخرین دیدار من در سال 55 صورت گرفته، یعنی یک سال پیش از فوت ایشان.

خبر درگذشت دکتر را کجا شنیدید؟

من در مشهد و بوشهر اقامت داشتم و دیگر پیگیر کارهای دکتر نبودم، حتی خبر مرگ ایشان را هم چند روز پس از فوت ایشان در مشهد که بودم، شنیدم.

به عنوان آخرین سوال دوست دارم بپرسم چرا هیچ وقت به فکر چاپ متن نمایشنامه ابوذر نیفتادید؟

این متن چون متعلق به کس دیگری بود، من این حرکت را درست نمی دانستم."پشت پرده ابوذر را هم یک آدم ناشریفی منتشر کرد، در واقع من را فریب داد چون قرار بود به نفع من این کتاب را منتشر کند، اما این کتاب برای تنها کسی که نفعی نداشت، من بودم! بعد از چاپ به نشانه اعتراض پیش او رفتم و گفتم که قول های تو هنوز جامه عمل نپوشیده و او گفت که به دلیل استقبال خوب، کتاب دارد به چاپ دوم می رسد و من حتما در چاپ دوم حق و حقوق تو را پرداخت خواهم کرد. من هم گفتم حداقل از خود کتاب چند جلد به من به عنوان نویسنده اهدا کن، او هم قول داد که همراه با چاپ دوم دویست جلد از کتاب را به همراه حق و حقوق من پرداخت کند. اما با کمال تأسف دیدم که با یک سری اشتباه عمدی که همه چیز را به نفع او تغییر می داد چاپ دوم وارد بازار شد و خود نمایش نامه هم در چاپ دوم در انتهای کتاب به چاپ رسید و من به او گفتم که اگر شکایتی صورت بگیرد من مسئولیتش را قبول نمی کنم چون متن متعلق به من نیست و باید خودت پاسخگو باشی! پایان پیام/ امين خرمي

امين خرمي 12:48 پنجشنبه 30 خرداد 1387


از ایران